1»الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِهِ ، وَ جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ لِنَکُونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاکِرِینَ ، وَ لِیَجْزِیَنَا عَلَى ذَلِکَ جَزَاءَ الُْمحْسِنِینَ «2»وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی حَبَانَا بِدِینِهِ ، وَ اخْتَصَّنَا بِمِلَّتِهِ ، وَ سَبَّلَنَا فِی سُبُلِ إِحْسَانِهِ لِنَسْلُکَهَا بِمَنِّهِ إِلَى رِضْوَانِهِ ، حَمْداً یَتَقَبَّلُهُ مِنَّا ، وَ یَرْضَى بِهِ عَنَّا «3»وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ تِلْکَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ ، شَهْرَ الصِّیَامِ ، وَ شَهْرَ الْإِسْلَامِ ، وَ شَهْرَ الطَّهُورِ ، وَ شَهْرَ الَّتمْحِیصِ ، وَ شَهْرَ الْقِیَامِ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ ، هُدًى لِلنَّاسِ ، وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ «4»فَأَبَانَ فَضِیلَتَهُ عَلَى سَائِرِ الشُّهُورِ بِمَا جَعَلَ لَهُ مِنَ الْحُرُمَاتِ الْمَوْفُورَةِ ، وَ الْفَضَائِلِ الْمَشْهُورَةِ ، فَحَرَّمَ فِیهِ مَا أَحَلَّ فِی غَیْرِهِ إِعْظَاماً ، وَ حَجَرَ فِیهِ الْمَطَاعِمَ وَ الْمَشَارِبَ إِکْرَاماً ، وَ جَعَلَ لَهُ وَقْتاً بَیِّناً لَا یُجِیزُ جَلَّ وَ عَزَّ أَنْ یُقَدَّمَ قَبْلَهُ ، وَ لَا یَقْبَلُ أَنْ یُؤَخَّرَ عَنْهُ . «5»ثُمَّ فَضَّلَ لَیْلَةً وَاحِدَةً مِنْ لَیَالِیهِ عَلَى لَیَالِی أَلْفِ شَهْرٍ ، وَ سَمَّاهَا لَیْلَةَ الْقَدْرِ ، تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ ، دَائِمُ الْبَرَکَةِ إِلَى طُلُوعِ الْفَجْرِ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ بِمَا أَحْکَمَ مِنْ قَضَائِهِ . «6»اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ أَلْهِمْنَا  مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ  وَ  إِجْلَالَ حُرْمَتِهِ ، وَ  التَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ ، وَ أَعِنَّا عَلَى صِیَامِهِ بِکَفِّ الْجَوَارِحِ  عَنْ مَعَاصِیکَ ، وَ اسْتِعْمَالِهَا فِیهِ  بِمَا یُرْضِیکَ حَتَّى  لَا نُصْغِیَ بِأَسْمَاعِنَا إِلََى  لََغْوٍ ، وَ لَا نُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَا إِلَی لَهْوٍ «7»وَ حَتَّى لَا نَبْسُطَ أَیْدِیَنَا إِلَى مَحْظُورٍ ، وَ لَا نَخْطُوَ بِأَقْدَامِنَا إِلَى مَحْجُورٍ ، وَ حَتَّى لَا تَعِیَ بُطُونُنَا إِلَّا مَا أَحْلَلْتَ ، وَ لَا تَنْطِقَ أَلْسِنَتُنَا إِلَّا بِمَا مَثَّلْتَ ، وَ لَا نَتَکَلَّفَ إِلَّا مَا یُدْنِی مِنْ ثَوَابِکَ ، وَ لَا نَتَعَاطَى إِلَّا الَّذِی یَقِی مِنْ عِقَابِکَ ، ثُمَّ خَلِّصْ ذَلِکَ کُلَّهُ مِنْ رِئَاءِ الْمُرَاءِینَ ، وَ سُمْعَةِ الْمُسْمِعِینَ ، لَا نَشْرَکُ فِیهِ أَحَداً دُونَکَ ، وَ لَا نَبْتَغِی فِیهِ مُرَاداً سِوَاکَ . «8»اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ قِفْنَا فِیهِ عَلَى مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ بِحُدُودِهَا الَّتِی حَدَّدْتَ ، وَ فُرُوضِهَا الَّتِی فَرَضْتَ ، وَ وَظَائِفِهَا الَّتِی وَظَّفْتَ ، وَ أَوْقَاتِهَا الَّتِی وَقَّتَّ «9»وَ أَنْزِلْنَا فِیهَا مَنْزِلَةَ الْمُصِیبِینَ لِمَنَازِلِهَا ، الْحَافِظِینَ لِأَرْکَانِهَا ، الْمُؤَدِّینَ لَهَا فِی أَوْقَاتِهَا عَلَى مَا سَنَّهُ عَبْدُکَ وَ رَسُولُکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ فِی رُکُوعِهَا وَ سُجُودِهَا وَ جَمِیعِ فَوَاضِلِهَا عَلَى أَتَمِّ الطَّهُورِ وَ أَسْبَغِهِ ، وَ أَبْیَنِ الْخُشُوعِ وَ أَبْلَغِهِ . «10»وَ وَفِّقْنَا فِیهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَ الصِّلَةِ ، وَ أَنْ نَتَعَاهَدَ جِیرَانَنَا بِالْإِفْضَالِ وَ الْعَطِیَّةِ ، وَ أَنْ نُخَلِّصَ أَمْوَالَنَا مِنَ التَّبِعَاتِ ، وَ أَنْ نُطَهِّرَهَا بِإِخْرَاجِ الزَّکَوَاتِ ، وَ أَنْ نُرَاجِعَ مَنْ هَاجَرَنَا ، وَ أَنْ نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنَا ، وَ أَنْ نُسَالِمَ مَنْ عَادَانَا حَاشَى  مَنْ  عُودِیَ فِیکَ  وَ لَکَ ،  فَإِنَّهُ الْعَدُوُّ  الَّذِی لَا  نُوَالِیهِ ، وَ  الْحِزْبُ الَّذِی لَا نُصَافِیهِ . «11»وَ أَنْ نَتَقَرَّبَ إِلَیْکَ فِیهِ مِنَ الْأَعْمَالِ الزَّاکِیَةِ بِمَا تُطَهِّرُنَا  بِهِ مِنَ الذُّنُوبِ ، وَ تَعْصِمُنَا فِیهِ مِمَّا نَسْتَأْنِفُ مِنَ الْعُیُوبِ ،  حَتَّى لَا یُورِدَ  عَلَیْکَ  أَحَدٌ مِنْ  مَلَائِکَتِکَ  إِلَّا دُونَ مَا نُورِدُ مِنْ أَبْوَابِ الطَّاعَةِ لَکَ ، وَ أَنْوَاعِ الْقُرْبَةِ إِلَیْکَ . «12»اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِحَقِّ هَذَا الشَّهْرِ ، وَ بِحَقِّ مَنْ تَعَبَّدَ لَکَ فِیهِ مِنِ ابْتِدَائِهِ إِلَى وَقْتِ فَنَائِهِ مِنْ مَلَکٍ  قَرَّبْتَهُ ، أَوْ  نَبِیٍّ أَرْسَلْتَهُ ،  أَوْ عَبْدٍ  صَالِحٍ اخْتَصَصْتَهُ ، أَنْ  تُصَلِّیَ عَلَى  مُحَمَّدٍ  وَ آلِهِ ، وَ أَهِّلْنَا فِیهِ لِمَا  وَعَدْتَ أَوْلِیَاءَکَ مِنْ کَرَامَتِکَ ، وَ أَوْجِبْ  لَنَا  فِیهِ مَا  أَوْجَبْتَ  لِأَهْلِ الْمُبَالَغَةِ  فِی طَاعَتِکَ ، وَ اجْعَلْنَا  فِی نَظْمِ مَنِ اسْتَحَقَّ الرَّفِیعَ الْأَعْلَی بِرَحْمَتِکَ . «13»اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ جَنِّبْنَا الْإِلْحَادَ فِی تَوْحِیدِکَ ، وَ الْتَّقْصِیرَ فِی تَمْجِیدِکَ ، وَ الشَّکَّ فِی دِینِکَ ، وَ الْعَمَى عَنْ سَبِیلِکَ ، وَ الْإِغْفَالَ لِحُرْمَتِکَ ، وَ الِانْخِدَاعَ لِعَدُوِّکَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ «14»اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ إِذَا کَانَ لَکَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مِنْ لَیَالِی شَهْرِنَا هَذَا رِقَابٌ یُعْتِقُهَا عَفْوُکَ ، أَوْ یَهَبُهَا صَفْحُکَ فَاجْعَلْ رِقَابَنَا مِنْ تِلْکَ الرِّقَابِ ، وَ اجْعَلْنَا لِشَهْرِنَا مِنْ خَیْرِ أَهْلٍ وَ أَصْحَابٍ . «15»اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ امْحَقْ ذُنُوبَنَا مَعَ امِّحَاقِ هِلَالِهِ ، وَ اسْلَخْ عَنَّا تَبِعَاتِنَا مَعَ انْسِلَاخِ أَیَّامِهِ حَتَّى یَنْقَضِیَ عَنَّا وَ قَدْ صَفَّیْتَنَا فِیهِ مِنَ الْخَطِیئَاتِ ، وَ أَخْلَصْتَنَا فِیهِ مِنَ السَّیِّئَاتِ . «16»اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ إِنْ مِلْنَا فِیهِ فَعَدِّلْنَا ، وَ إِنْ زُغْنَا فِیهِ فَقَوِّمْنَا ، وَ إِنِ اشْتَمَلَ عَلَیْنَا عَدُوُّکَ الشَّیْطَانُ فَاسْتَنْقِذْنَا مِنْهُ . «17»اللَّهُمَّ  اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِیَّاکَ ، وَ  زَیِّنْ أَوْقَاتَهُ  بِطَاعَتِنَا لَکَ ، وَ أَعِنَّا فِی  نَهَارِهِ  عَلَى صِیَامِهِ ، وَ فِی لَیْلِهِ عَلَى الصَّلَاةِ وَ التَّضَرُّعِ  إِلَیْکَ ، وَ الْخُشُوعِ لَکَ ، وَ الذِّلَّةِ بَیْنَ یَدَیْکَ حَتَّى لَا  یَشْهَدَ نَهَارُهُ عَلَیْنَا بِغَفْلَةٍ ، وَ لَا لَیْلُهُ بِتَفْرِیطٍ . «18»اللَّهُمَّ وَ اجْعَلْنَا فِی سَائِرِ الشُّهُورِ وَ الْأَیَّامِ کَذَلِکَ مَا عَمَّرْتَنَا ، وَ اجْعَلْنَا مِنْ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ ، وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ ، أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ ، وَ مِنَ الَّذِینَ یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَ هُمْ لَهَا سَابِقُونَ . «19»اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، فِی کُلِّ وَقْتٍ وَ کُلِّ أَوَانٍ وَ عَلَى کُلِّ حَالٍ عَدَدَ مَا صَلَّیْتَ عَلَى مَنْ صَلَّیْتَ عَلَیْهِ ، وَ أَضْعَافَ ذَلِکَ کُلِّهِ بِالْأَضْعَافِ الَّتِی لَا یُحْصِیهَا غَیْرُکَ ، إِنَّکَ فَعَّالٌ لِمَا تُرِیدُ

۰۱۱۸۴

و منظور جدلبازان محو ساختن حق و واقعیت از دیدگاه خود و دیگران میباشد .

۰۱۰۵۱

براى کسیکه شناخت مطلوب عبارتست از درک معلول با شناخت علت یا علل آن ، بدون تردید بایستى جنبه هاى گوناگون علت و رابطه آنرا با معلول در نظر بگیرد ، همچنین اگر شناخت مطلوب ، شناخت یقینى باشد ، قطعاً مقدمات آن بایستى یقین آور انتخاب شود . اگر شناخت مطلوب ، آن درکى باشد که بتواند از عهده تأمین احتمالات مخالف نیز برآید ، مسلماً بایستى همه آن احتمالات مطرح و حساب درک مفروض را با آن احتمالات تصفیه نمود . و اگر از شناخت معلولى به سراغ شناخت علتش برویم ، بدون تردید شناخت ما درباره آن علت ناقص خواهد بود ، شرط تحصیل شناخت کامل درباره علت ضمیمه کردن [ 278 ] درک هویت و مختصات معلول به شناخت خصوصیاتى است که علت در جریان خود رو به ایجاد معلول ، آنها را پشت سر گذاشته است .

۰۱۰۰۱

آیا خاصیت اساسى زندگى دفاع از آن نیست ؟ آیا زور بازو ندارید ، یا فرمانده شما نمیداند طعم حیات چیست و شما را رهسپار میدان کارزار میکند ؟ من که نمیخواهم با کشیدن پوست یک دانه جو از دهان مورچه اى به زندگى آن لطمه وارد بسازم اگر چه همه دنیا را بمن بدهند ، ارزش حیات شما را نمیدانم ؟ آیا من شما را فرزندان آدم ( ع ) خلیفة اللّه در روى زمین نمیدانم ؟ هر چه فکر میکنم ، کمترین دلیلى براى این سستى و مسامحه که به [ 211 ] پایان دادن زندگى و ارزشهاى آن تمام خواهد گشت ، پیدا نمیکنم . دردى که شما دارید ، آن معماى لا ینحل نیست که نتوان از عهده حل و فصلش برآمد شما خودتان بهتر از همه میدانید که درد و بیمارى شما ، سخن پردازیها و بى اعتنائى به زندگى و نادانى به دستورات الهى و سهل انگارى در عمل به آنها است . اینست درد شما . دواى این درد چیست ؟ آیا دواى این درد ، نشستن و فردا فردا گفتن است ؟

هین مگو فردا که فرداها گذشت تا بکلى نگذرد ایام کشت

تا بکلى نگذرد ایام کشت تا بکلى نگذرد ایام کشت

مولوى آیا دواى درد شما اشکال تراشى ها و چون و چراها و شطرنج بازیهاى فکریست ؟ اینها دوا نیستند ، اینها دردهائى هستند که بشکل پارچه هایى مسموم دردها را مى پوشانند و آنها را مزمن و ریشه دارتر میکنند .

از دشمن نهراسید ترس و وحشت شما از دشمن ، شما را زبون و ناتوان نموده و بر قدرت او مى افزاید . ترس و هراس از آن داشته باشید که خود را در برابر دشمنان ببازید . دشمنان نیز مانند شما مردمى هستند که مشمول قوانین طبیعتند . آنان در ترس و اضطراب و آرامش و خوشى و ناخوشى و مقاومت و تزلزل و از همه بالاتر در چشیدن طعم زندگى تفاوتى با شما ندارند . عوامل و نیروهاى طبیعت با آنان خویشاوندى ندارند . قدرت اراده و دفاع از آبرو و شرف در نهاد همه انسانها تعبیه شده و مخصوص بیک گروه معین نیست .

28 . ا قولا بغیر علم و غفلة من غیر ورع و طمعا فى غیر حقّ ( آیا سخن بدون علم آیا غفلت بدون خوددارى از آلودگیها آیا طمع و امید براى رسیدن به حق ( پیروزى ) بدون شایستگى ها یا با طمع براى رسیدن به غیر حق ) [ 212 ]

گفتار بدون معرفت و علم ، غفلت از ضرورت خوددارى از آلودگیها ، طمع در پیروزى بدون شایستگى . اینست عوامل تباه کننده زندگى

انسان در راهى که به سوى کمال در زندگى کشیده شده است ، از یک فضاى خالى عبور نمیکند ، بلکه چنانکه در این حرکت به هدف گیرى و انتخاب وسیله و آماده نگهداشتن عوامل تشخیص و تحریک درونى نیازمند است ، همچنان بدون پاکداشتن آن درون که فعالیت هاى مزبور را تفسیر و توجیه مینماید ، حرکت به سوى کمال امکان ناپذیر است . این پاکداشتن درون از آلودگى ها و تصفیه آن از خس و خاشاک و خارهاى زهرآگین شهوات و هوى و هوس ها ، ورع نامیده میشود . طمع و امید بستن به پیروزى و وصول به حق بدون تحصیل شایستگى ، نتیجه اى جز پوچ کردن زندگى با خیالات و احساسات غیر قابل دوام چیزى دیگر نیست . آخر چطور سخن میگوئید و داورى میکنید ، بدون آنکه از محتواى سخن و قضاوتتان اطلاعى داشته باشید ؟ این گفتارها و قضاوت ها که میکنید ، نه تنها زبانى ندارند که بگویند : گوینده ما و صادرکننده ما اطلاع و شناختى از محتویات ما ندارد ، بلکه چنان مینمایند که گوینده و قضاوت کننده از همه سطوح و ابعاد کارى که با زبان و فکرش انجام میدهد ، مطلع است . براستى ، دردى خانمانسوزتر از گفتارها و قضاوتهاى جاهلانه در دودمان بشرى وجود ندارد . بلى

این زبان چون سنگ و فم آتش وش است سنگ و آهن رامزن برهم گزاف زانکه تاریکست و هر سو پنبه زار ظالم آن قومى که چشمان دوختند عالمى را یک سخن ویران کند روبهان مرده را شیران کند

و انچه بجهد از زبان چون آتش است گه ز روى نقل و گه از روى لاف در میان پنبه چون باشد شرار و ز سخنها عالمى را سوختند روبهان مرده را شیران کند روبهان مرده را شیران کند

این جانهاى آدمیان دم عیسوى دارند و بوسیله کلام نتایج متضاد بوجود میآورند . [ 213 ]

جانها در اصل خود عیسى دمند گر حجاب از جانها برخاستى گفت هر جانى مسیح آساستى

یک زمان زخمند و دیگر مرهمند گفت هر جانى مسیح آساستى گفت هر جانى مسیح آساستى

مولوى آرى ، چنانکه همه میدانیم اساسى ترین و عمومى ترین وسیله ارتباط انسانها با یکدیگر سخن است که با اشکالى مانند نوشتن و تلفظ و رمز مشغول فعالیت است . این سخن در هر شکل و هر موقعیتى که بروز میکند ، بدو موضوع مهم دلالت میکند :

موضوع یکم معنا و محتوائى که در بردارد . در برداشتن و نشان دادن سخن معناى خود را ، بوسیله وضع شخصى یا قرارداد طبیعى و ذوقى ، بوجود میآید و براى مردمى که با آن لغات سخن میگویند ، تثبیت میشود .

موضوع دوم اینست که ابراز کننده سخن همان معنا و محتوى را اراده کرده است که الفاظ آن سخن نشان میدهد .

این موضوع با نظر به دخالت شخص گوینده در واقعیت و عدم واقعیت گفتارش ، جنبه حیاتى در انتقال معنى از گوینده به گیرنده دارا میباشد . اهمیت این موضوع از آنجهت است که گوینده ضمناً ادعاى علم و معرفت و شناخت درباره معناى سخنش میکند . بنابراین هر اندازه که پدیده شناخت و معرفت در انسانها عالى تر بوده باشد ، بهره بردارى از سخن و دیگر وسایل ابراز واقعیات ، قاطعانه تر و مفیدتر خواهد بود . بهمین جهت است که تا اهمیت شناخت و معرفت و ارزش و ابعاد آن براى انسانها روشن نشود ، ارزش سخن ها و دیگر وسایل ابراز معانى براى همیشه متزلزل خواهد بود ، مگر آن وسایل انتقال که معنا را بطور طبیعى و جبرى نشان بدهد . و بدانجهت که امیر المؤمنین علیه السلام در سخنان خود در نهج البلاغه در موارد زیادى پدیده هاى علم و معرفت و آگاهى و تجربه و تذکر را مطرح فرموده است ، لذا موضوع شناخت و ابعاد آن را از دیدگاه فلسفى و علمى و قرآنى در اینجا مطرح میکنیم . این نکته را هم باید [ 214 ] در نظر بگیریم که : مباحث فلسفى و علمى درباره شناخت و معرفت و ابعاد آن : مانند تحقیق و تحلیل در موضوعاتى است که کلیات آنها از نظر ارزش و انگیزه و نتیجه در قرآن مطرح شده است و در حقیقت مباحث فلسفى و علمى درباره شناخت ، مقدماتى براى فهم نهائى شناخت و معرفت است که به « حیات معقول » انسانها مربوط میشود و فهم نهائى شناخت و انگیزه و نتایج آن در قرآن مطرح شده است . [ 215 ]

۰۹۹۰

سخنان نغز و فصیح از زبانتان چنان بیرون میآید که اگر کسى که خود جدى ترین و راستگوترین فرد هم بوده باشد و شما را نشناسد ، چنان مسحور سخنانتان میگردد که درباره خود به شک و تردید میفتد آخر نه چنانست که انسان جدى و راستگو نمى تواند باور کند که سخنى فصیح و نغز از زبان کسى صادر شود ، ولى محتوى نداشته باشد . فصاحت و بلاغت سخن از یکطرف ، قیافه جدى و حماسى از طرف دیگر ، آیا با اینحال میتوان تصور کرد که دل و خرد گوینده اطلاعى از محتواى آن سخنان نداشته باشد ؟ بله

راه هموار است و زیرش دام ها لفظها و نامها چون دامها است لفظ شیرین ریگ آب عمر ما است

قحطى معنى میان نام ها لفظ شیرین ریگ آب عمر ما است لفظ شیرین ریگ آب عمر ما است

مولوى من که میگویم سخنانتان را تصدیق نمیکنم ، اهانتى بر شما روا نمیدارم بلکه این شمائید که این بدبینى را در من ایجاد کرده اید . مى بینم اگر خود شما با یک آگاهى کامل در سخنانتان بنگرید و آنها را بررسى نمایید و واقعیاتى را [ 210 ] که بعنوان محتواى سخنانتان ابراز میکنید ، با خویشتن تطبیق نمایید ، گفتار خود را تکذیب خواهید کرد ، چگونه از من توقع دارید که تصدیقش کنم ؟

غاض الوفاء و فاض الغدر و انفرجت مسافة الخلف بین القول و العمل

مسافة الخلف بین القول و العمل مسافة الخلف بین القول و العمل

طغرائى ( وفا به عهد و پیمان فروکش کرده و از بین رفته و حیله گرى بجریان افتاده است . اختلاف میان گفتار و کردار مسافتى بس طولانى میان آندو بوجود آورده است ) .

دیگر به کمک و یارى شما طمعى ندارم . آیا از شما یارى بطلبم ؟ مگر رابطه شما با من ، رابطه راهرو با رهبر است ؟ مگر هدف شما با هدف من یکى است ؟ مگر ما کاروانیان یک منزلگهیم که از یک مسیر حرکت کنیم و در خارستانها و سنگلاخهاى آن دست یکدیگر را بگیریم ؟ من دیگر شما را بعنوان نیروئى مبارز در برابر دشمن به حساب نمیآورم .

25 . ما بالکم ؟ ما دوائکم ؟ ما طبّکم ؟ القوم رجال امثالکم ( چه شده بر شما ؟ چیست دواى دردهایتان ؟ چیست راه معالجه بیماریهایتان ؟ دشمن هم مردانى مانند شمایند )

۰۹۹۸

آیا براى پیکار در راه از بین بردن باطل ، بدنبال معاویه خواهید افتاد ؟

او که ضد حق و برپادارنده باطل است ، چگونه میتوانید زیر پرچم وى از حق دفاع کنید و باطل را از بین ببرید ؟ آیا عمرو بن العاص خودفروش را میخواهید که با تمام آگاهى و عمد و اختیار خود را ابزار حق کشى معاویه نموده به هواى ریاست مصر هرگونه حقیقت و حق را زیر پا گذاشت ؟ چه کسى را میخواهید ؟ اصلا در این باره تا حال اندیشیده اید که چه میخواهید ؟ یقیناً نیندیشیده اید ، زیرا کسى که از روى تعقل و منطق بداند چه میخواهد ، بطور قطع او میداند که چه کسى را میخواهد . بخود بیایید و دقت کنید و ببینید که نادانى شما درباره اینکه چه کسى را میخواهید ، معلول آن است که نمیدانید چه میخواهید . ارزش و شخصیت پیشتازان را نه با اعضاى مادى او میتوان سنجید و نه با موقعیت بى محاسبه اى که در اجتماع بدست آورده است و نه با نژاد و ثروت و مقام و حیله بازیهاى وى براى لغزش از اصول و قوانین انسانیت . بلکه ارزش و شخصیت پیشتازان باید با هدف گیریها و کمیت و کیفیت تکاپو و تلاشى که در راه بدست آوردن آنها انجام میدهد ، تعیین و مشخص گردد .

با نظر به این قانون اساسى و پایدار درباره رهبرى من بیندیشید . من کیستم ؟ من على بن ابیطالبم . آیا شخصیت من تاکنون ابهامى داشته است که [ 208 ] شما را در اقدام هاى حیاتى سردرگم و کلافه نماید ؟ آیا من شما را با دستور به جنگ و پیکار ، روانه کوه و دشت و هامون و سنگلاخ ها و خارستانها مینمایم و خود در کاخهاى مجلل و باشکوه روى بستر پرنیان سر بر بالش پر قومى نهم آیا من شما را به میدان نبرد که نیزارى از شمشیرها و نیزه ها است میفرستم و سپس خود در باغهاى ارم و زیر سایه درختان با طراوت و لب چشمه سارها میآرامم و گوش به ترانه هاى بلبلان خوشخوان میدهم ؟ آیا وضع من در خوراک و لباس و مسکن و دیگر وسایل زندگى از شما بهتر است ؟ آیا کسى دیگر را سراغ دارید که بیش از من شیفته حق و حقیقت و تکاپوگرتر از من در رسانیدن جامعه به آرمانهاى « حیات معقول » بوده باشد ؟ آیا شما را روانه میدان کارزار که مرز زندگى و مرگست مینمایم و سپس خود در لذایذ زندگى غوطه ور میشوم ؟ برخیزید ، و جان خود را فریب ندهید .

19 . المغرور و اللَّه من غررتموه و من فازبکم فقد فاز و اللَّه بالسّهم الاخیب و من رمى بکم فقد رمى بافوق ناصل ( سوگند بخدا ، فریب تباه کننده خورد کسى که شما او را فریب دادید .

سوگند بخدا ، کسیکه شما را وسیله برد قرارداد [ بازنده ترین ] نومید کننده ترین سهم را برگزید )

شما که خود را فریب داده اید ، چه کسى میتواند از فریبکارى شما نجات پیدا کند ؟

مردم آن جامعه که بجاى عمل با سخن خود را بفریبد و بجاى منطق و تعقل با تخیل و آرزوهاى غیر قابل تحقق خود را گول بزند . زندگى امروزش را با وعده فردا آبیارى نماید ، همواره از هدفها دم بزند و بدنبال تحصیل وسیله نرود ، چنین مردمى که هرگز سخن راست بخویشتن نگفته و دائماً در حال فریفتن خویشتن است ، چگونه میتواند مورد اطمینان براى کس دیگر باشد و [ 209 ] دیگران چگونه میتوانند محاسبه زندگى خود را روى دعاوى و وعده ها و پیمانهاى او استوار بسازند ؟ شما که با دلى فارغ و با تکیه بر خیالات و آرزوهاى بى اساس و زودگذر نشسته و توقع دارید که یک زندگى با شرافت و عزت را در یک لیوان آب به گلوى شما بریزند ، و در تلاش براى بدست آوردن چنین زندگى گردى به دامانتان ننشیند ، کدامین رهبر دلسوز و تکاپوگر میتواند بر نیرو و کار شما تکیه کرده رهسپار میدان نبرد گردد ؟

22 . اصبحت و اللَّه لا اصدّق قولکم و لا اطمع فى نصرکم و لا اوعد العدوّ بکم ( سوگند بخدا ، اکنون دیگر نه گفتارتان را تصدیق میکنم و نه امیدى به یارى تان دارم و نه دشمن را بوسیله شما تهدید میکنم ) .

۰۹۹۷

آیات زیادى است که با اشکال مختلف وطن را در موقع ناهموارى براى زندگى بطور عموم و زندگى معتقدانه به ایده آل دینى بالخصوص ، قابل طرد و مهاجرت از آن را مطلوب معرفى میکند ، مانند :

« اِنَّ الَّذینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمى اَنْفُسِهِمْ ، قالُوا فیمَ کُنْتُمْ ؟ قالوُا کُنَّا مُسْتَضْعَفینَ فِى اْلاَرْضِ قالوُا اَلَمْ تَکُنْ اَرْضُ اْللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِروُا فیها فَاوُلئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ سائَتْ مَصیراً »

1 . ( کسانى را که فرشتگان در حالیکه ستم به خود روا داشته اند ، در مییابند ، بآنان میگویند در چه حال بودید ؟ آنان به فرشتگان پاسخ میدهند که مادر روى زمین بینوایان بوده ایم . فرشتگان میگویند : مگر زمین خدا پهناور نبود که مهاجرت کنید [ تا ستمدیده واقع نگردید ] جایگاه آن مردم که بخود ستم روا داشته اند ، دوزخ و پایان کارشان بد است . ) در این آیه صریحاً کسانى را که در وطن مظلوم شده ، توانایى مهاجرت داشته اند ولى مهاجرت نکرده اند ، توبیخ فرموده است ، بلکه از آن جهت که وعده آتش دوزخ بآنان داده شده است ، مرتکب گناه کبیره گشته اند . در جاى دیگر میفرماید :

« وَ مالَکُمْ لا تُقاتِلوُنَ فى سَبیلِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَضْعَفینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْْدانِ الَّذینَ یَقُولُونَ رَبَّنا اَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیَةِ الظَّالِمُ اَهْلُها وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ وَلِیّاً وَ اجْعَلْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ نَصیراً »

2 . ( چه شده است بشما که

--------------------------------------------------------------------------------

1 . النساء آیه

2 . النساء آیه

75 .

[ 205 ] نمى جنگید در راه خدا و در راه بینوایان از مردان و زنان و فرزندان که میگویند :

اى پروردگار ما ، ما را از این آبادى که اهلش ستمکارانند بیرون کن و نجاتمان ده و براى ما از نزد خود ولى و سلطه و یاورى عطا فرما . ) در این مضامین آیاتى با اشکال مختلف در قرآن دیده میشود . ما محصول این آیات را بطور اختصار متذکر میشویم :

1 . وطن و دیار ، یک چیز خیالى نیست ، بلکه حقیقتى دارد و علاقه انسان به وطن طبیعى است .

2 . وطن انسان بطور طبیعى قابل دفاع است .

3 . اخراج یک فرد یا یک گروه را از وطن خود بدون علت ممنوع است .

4 . مبارزه در راه وطن و مبارزه در حفظ آن مطلوب است .

5 . اگر وطن براى یک انسان ناهموار باشد و شخصیت انسانى و ایده ئولوژیکى او را مختل نماید ، باید علاقه خود را از وطن ببرد و در صورت عدم توانایى اصلاح آن ، وطن را ترک کند و مهاجرت نماید .

ماده

29 . از اعلامیه جهانى حقوق بشر نیز چنین میگوید :

« هر کس در مقابل آن جامعه اى وظیفه دارد که رشد آزاد و کامل شخصیت او را میسر سازد . »

1 . و چنانکه در اول مباحث وطن اشاره کردیم : آشیانه طبیعى میهن محبوب تر از آشیانه بدن و خانواده نیست و ما مى بینیم که این دو آشیانه تابع تکامل روحى و شخصیت انسانى میباشد ، نه اینکه انسان پیرو آن دو آشیانه قرار گرفته و در لانه طبیعى خود سقوط نماید .

آیا ممکن است کره زمین روزى بشکل یک وطن واقعى براى عموم انسانها از هر نژاد و هر مکتب که بوده باشند درآید ؟

پاسخ مثبت باین سئوال پیش از پاسخ مثبت بسؤالات زیر امکان پذیر نمیباشد .

--------------------------------------------------------------------------------

1 . اعلامیه جهانى بشر ماده

29 .

[ 206 ]

1 . آیا امکان دارد که آشیانه هاى طبیعى بشرى ، بطورى تفسیر و توجیه شود که از رحم مادر گرفته تا خاندان و وطن را بعنوان گذرگاه بآشیانه قاره و سپس همه کره زمین ، تلقى نموده و طعم جهان وطنى را بچشد ؟

2 . آیا تضادها و اختلافات روانى و نژادى و جغرافیائى و اقتصادى و ایده ئولوژیک میتواند بجاى رقابت هاى کشنده ، بشکل آن اختلافات و تضادها برآید که موجب تفاعل و تکاپو گشته و بعنوان ایجادکننده تکامل انجام وظیفه نماید ؟

3 . آیا پیشتازان بمعناى عمومى حاضر خواهند گشت که از موقعیت هایى که عناوین وطن و نژاد و مکتب براى آنان میسر ساخته است ، دست بردارند و مرزها را برطرف کنند ؟

4 . آیا اعلامیه جهانى حقوق بشر و سازمان ملل متحد در این راه قدم مؤثرى میتوانند بردارند ؟

5 . آیا اتحاد جهان وطنى با حفظ اختلافات نژادى و وطن هاى طبیعى و عقاید مکتبى ، از راه دموکراسى و سیاست هاى خردمندانه امکان پذیر خواهد بود ، یا به پذیرش عمومى مقدارى از ایده هاى کلى جهان وطنى نیازمند است که بوسیله تحول و جهش هاى انقلابى به جوامع و ملل روى زمین قابل هضم خواهد گشت ؟

بجز پاسخ سؤال شماره 5 که راه وصول بایده جهان وطنى را مطرح مى کند ، بعقیده ما پاسخ سؤالات چهارگانه مثبت است و دلایل و شواهد قطعى چه از نظر روانى و چه از نظر مشاهدات تاریخى گذشته و رویدادهاى معاصر امکان پذیر بودن جهان وطنى را اثبات میکند .

فقط مسئله اى که وجود دارد و امید ما را در این مورد ممکن است به نومیدى مبدل بسازد ، مسائل مربوط به سؤال شماره 3 است .

آیا این اطمینان براى پیشتازان جوامع و متصدیان امور اجتماعى وطن ها [ 207 ] ایجاد خواهد گشت که مؤسسات بین المللى که میخواهند ایده جهان وطنى را پیاده کنند ، راست میگویند ؟ آیا نکند این مؤسسات نقش دانه پاشیدن در مقابل آشیانه ها را بعهده گرفته اند که صاحب وطنان را از آشیانه ها بیرون بریزند و در دام ماهرانه خود گرفتارشان بسازند ؟

۰۹۹۶

از قبیل :

« اِنَّما جَزاءُ الَّذینَ یُحارِبُونَ اْللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِى اْلأَرْضِ فَساداً اَنْ یُقَتَّلوُا اَوْ یُصَلَّبُوا اَوْ تُقَطَّعَ اَیْدیهِمْ وَ اَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ اَوْ یُنْفَواْ مِنَ اْلأَرْضِ ذلِکَ لَهُمْ خِزْىٌ فِى الدُّنْیا وَ لَهُمْ فِى اْلاخِرَةِ عَذابٌ عَظیمٌ »

1 . ( جز این نیست ، جزاى کسانى که با خدا و رسولش به پیکار برمیخیزند و در روى زمین براى فساد میکوشند ، اینست که کشته شوند یا به دار آویخته شوند ، یا دست ها و پاهایشان بطور خلاف قطع شود . [ قطع بطور خلاف پاى چپ با دست راست یا بالعکس را میگویند ] یا از زمین خود تبعید شوند ، این کیفرها براى آنان در این دنیا رسوایى است و براى آنان در آخرت عذاب بزرگى است ) .

از مضمون آیه فوق چنین برمیآید که تبعید از وطن تنها براى آن نیست که محارب و مفسد بیک نقطه بیگانه بروند و نتوانند دست به فعالیت بزنند ، بلکه تبعید را مانند قتل و به دار آویخته شدن و بریده شدن دست و پا بعنوان کیفر رسوا کننده بیان مى کند .

خلاصه وطن باصطلاح عرفى و اجتماعى با نظر به آیات فوق محبوبیت

--------------------------------------------------------------------------------

1 . المائدة آیه

33 .

[ 204 ] داشته و بطور طبیعى موجب تعلق خاطر آدمى بوده و محبت به وطن نه تنها ممنوع قلمداد نشده است ، بلکه چنانکه از آیات شریفه برمیآید محرومیت بى دلیل از زندگى در وطن میتواند موجب مقاومت و پیکار هم بوده باشد .

۰۹۹۵

مانند :

« وَ اِذْ اَخَذْنا میثاقَکُمْ ْ لا تَسْفِکوُنَ دِمائَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ اَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ »

1 . ( و موقعى که ما از شما پیمان گرفتیم که خون هاى یکدیگر را نریزید و یکدیگر را از وطن هاى خود بیرون نکنید ) .

« لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتَلُوکُمْ فِى الدّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ اَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا اِلَیْهِمْ اِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْْسِطینَ »

2 . ( خداوند شما را از نیکوکارى و عدالت درباره کسانى که با شما به جنگ و پیکار برنخاسته اند و شما را از وطن هاى خود بیرون نکرده اند ، جلوگیرى نمیکند . قطعاً خداوند عدالت کنندگان را دوست میدارد . ) « اِنَّما یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ قاتِلوُکُمْ فِى الدّینِ وَ اَخْرَجُوکُمْ مِنْ

--------------------------------------------------------------------------------

1 . البقره آیه

2 . الممتحنة آیه

8 .

[ 202 ] دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلى اِخْراجِکُمْ اَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ »

1 . ( خداوند فقط از دوستى شما با کسانى که با شما درباره دین جنگیدند و از وطنتان بیرون کردند و در بیرون کردن شما بیکدیگر کمک کردند نهى میکند . آنان ستمکاران هستند ) .

« قالوُا وَ ما لَنا اَلاَّ نُقاتِلَ فى سَبیلِ اْللَّهِ وَ قَدْ اُخْرِجْنا مِنْ دِیارِنا . »

2 . ( و آنان گفتند : چرا ما در راه خدا نجنگیم در حالیکه ما از وطن خود رانده شده ایم . ) « فَالَّذینَ هاجَرُوا وَ اُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ اوُذُوا فى سَبیلى وَ قاتَلوُا وَ قُتِلُوا لَأُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ . »

3 . ( کسانى که مهاجرت کردند و از وطن خود بیرون رانده شدند و در راه من تن به رنج دادند و پیکار کردند و کشته شدند ، گناهانشان را محو و نابود میسازم ) .

این گروه از آیات تعلق طبیعى انسان را به وطن خود بیان نموده و محرومیت از بهره مندى از وطن را ریاضت سخت معرفى فرموده است .

بهمین جهت است که در آیه اول یکى از مواد پیمان الهى محسوبش میدارد و میفرماید : « موقعى که از شما پیمان گرفتیم که همدیگر را نکشید و یکدیگر را از وطن خود اخراج نکنید . » ملاحظه میشود که آوارگى از وطن را در اهمیت مانند کشته شدن متذکر شده ، اجتناب از آن دو را مشمول پیمان قرار داده است .

در آیه بعدى نیکوکارى و عدالت و انصاف را درباره کسانى که اگر چه خارج از دین اسلام میباشند ، مادامیکه در راه دین بکشتار برنخاسته اند و

--------------------------------------------------------------------------------

1 . الممتحنة آیه

2 . البقرة آیه

3 . آل عمران آیه

195 .

[ 203 ] مسلمانان را از وطن خود آواره ننموده اند ، مطلوب معرفى نموده و میگوید :

خدا نیکوکاران و مردم عادل و باانصاف را بطور عموم دوست میدارد .

و بالعکس نسبت به کسانیکه به جنگ و پیکار برخاسته و مسلمانان را از وطن هاى خود آواره مى کنند ، از نیکوکارى جلوگیرى مى کند .

در آیه شماره

4 . استدلال کسانى را که میخواهند بجنگند ، باینکه چرا ما در راه خدا نجنگیم ، با اینکه ما را از وطن و دیار خود بیرون رانده اند ، صحیح میداند . و همچنین شماره پنجم از آیات .

۰۹۹۴

روشى که ما در مباحث مربوط به موضوع وطن و وطن دوستى بطور اختصار پیش گرفتیم ، ناشى از مشاهدات و تأملاتى است که همگان میتوانند آن را بپذیرند . میتوان گفت : اصول و ریشه هاى این روش در قرآن مجید بترتیب زیر آمده است : این اصول را ، ما با گروه بندى آیات مربوطه توضیح میدهیم :

۰۹۹۳

پاسخ این سئوال کاملا منفى است . کدامین وطن براى حیات آدمى از کالبد بدن او محبوب تر و ضرورى تر است ؟ با اینکه مى بینیم : این وطن باضافه اینکه دائماً در حال تبدیل و تحول است و بعلاوه اینکه حیات و روح آدمى در راه مقاصد خود این وطن را بهر گونه تلاش و شکنجه و محرومیت وادار میکند ، موقعى که یک یا چند عضو از ساختمان این وطن بجهت فساد و تباهى بخواهد خود حیات و روح را تهدید کند ، آن عضو یا آن عضوها را میبرد و دور مى اندازد .

کدامین موضوع براى انسان محبوب تر از پستان مادر و شیرى که در ایام کودکى از آن تغذیه میکرد ، وجود داشته است ؟

با اینحال پس از بزرگ شدن حتى اسمى هم از پستان و شیر و مرحله ما قبل پستان ( رحم مادر ) که اساسى تر و حیاتى تر از پستان و شیر بوده است بزبان نمیآورد .

پس از سپرى کردن دوران ابتدایى حیات و بى نیازى از موضوعاتى که [ 199 ] وطن و منشأ اولى و وسیله ادامه حیات بوده است ، یک بار دیگر حب الوطن میتواند مطلوب بلکه ضرورت داشته باشد و آن اینست که موقعى که اقویاى جوامع بخواهند با تلقینات جهان وطنى و شعارهاى آراسته ایده هاى جهانى ضعفا را پایمال کنند . در این موارد تلقینات و شعارهاى آراسته مانند دانه پاشیدن صیادان زبردست است که میخواهند بینوایان را از آشیانه خود بیرون کشیده و طعمه خود بسازند .

در این مواقع حب الوطن مساوى حب ذات مى گردد که کوچکترین فریب خوردن به نابودى حیات آدمى منجر خواهد گشت .

تبهکارترین مردم در اینگونه موارد کسانى هستند که نقش دلالى زندگى و مرگ انسانها را بدست گرفته با سخنان و شعارهاى فریبنده انسانهایى را تسلیم ضد انسانها مینمایند . روى این محاسبه واقعى است که ملل ناتوان تاکنون درباره دعاوى جهانى بودن انسانیت و شئون آن بوسیله ملل قوى بدبین بوده و خود ملل قوى نیز اطمینانى بآن دعاوى در میان خود نداشته اند . نتیجه کلى این مبحث اینست که « حب الوطن من الایمان »

1 . از دو نظر کاملا طبیعى و منطقى است :

1 . نظرگاه طبیعى ، چنانکه بطور اختصار اشاره کردیم : وطن و حساسیت مخصوص درباره آن و هر موضوعى که حیات آدمى با آن انسى دارد ، پدیده ایست کاملا طبیعى .

2 . نظرگاه منطقى ، حب الوطن از این دیدگاه چنانکه گفتیم : مساوى حب ذات و دفاع از زندگى و مبارزه با مرگ است .

چون وطن دوستى معلول حب ذات است لذا محبت بوطن قابل شدت و ضعف و در معرض هستى و نیستى است

در مطالب گذشته اشاره کردیم که وطن دوستى یکى از فروع خود

--------------------------------------------------------------------------------

1 . سفینة البحار مرحوم محدث قمى ج

2 . ص 668 . نقل از کتاب امل الامل شیخ حر عاملى

[ 200 ] دوستى ( حب ذات ) است که از وابستگى حیات انسانى به موضوعات مناسب زندگى ناشى میشود .

پس در حقیقت بحث از وطن دوستى ، بررسى یکى از نتایج و معلولات خود دوستى ( بمعناى عمومى آن ) میباشد . با تکامل تدریجى و تحولاتى که در حیات آدمى بروز میکند ، همه موضوعات مورد تعلق خاطر دستخوش تکامل و تحول قرار میگیرد . وطن دوستى که مورد بررسى ما است ، مانند همه موضوعات مورد علاقه بایستى پاسخگوى تحول و تکامل روحى انسان بوده باشد .

ابن سینا و ابن رشد و محمد بن زکریاى رازى دیگر نمیتوانستند زادگاه خود را چنان مورد پرستش قرار بدهند که جهان آن دوران و قرون و اعصار بعدى را قربانى آن زادگاه ناچیز خودنمایند . باید کتاب بینوایان ، ویکتورهوگو را از زادگاه محدود خود بردارد و برفراز قله اعصار و قرون بگذارد ، تا جوامع دیگر بتوانند معناى انسان جهانى را درک کنند .

این وطن ها بمنزله ارحام مادران است که نمیتواند دست و پاى جنین را در توى خود میخکوب کند .

مخصوصاً در آنهنگام که هوى پرستان کامجوى جوامع میخواهند ده یا شهر یا کشور یا قاره اى را میدانى براى تاخت و تاز تمایلات بى محاسبه خود قرار بدهند و آشیانه هاى طبیعى انسانها را ویران بسازند .

سعدیا حب وطن گرچه حدیثى است صحیح نتوان مرد به سختى که در اینجا زادم

نتوان مرد به سختى که در اینجا زادم نتوان مرد به سختى که در اینجا زادم

اگر عین همان تحول و تکامل طبیعى که براى جنین پیش میآید و او را از وطن شکم مادر بیرون میکشد و در وطن وسیع ترى بنام خانواده و سپس در وطن بزرگتر و بزرگترى مانند جامعه و کشور قرار میدهد ، و او را مشمول رسوم و آداب و مقررات کشورى مینماید ، در ارواح انسانها بوسیله مربیان روحى و سیاستمداران انسان دوست انجام میگرفت بدون تردید مسئله وطن و [ 201 ] وطن دوستى با منطقى ترین وجه حل و فصل و عالى ترین بهره بردارى از این احساس امکان پذیر میبود ، اما متأسفانه ما تاکنون بهمان مقدار با مسئله وطن و وطن دوستى آشنایى داریم که با مسائل عالیه انسان جهان وطنى . و آشنایى ما بهر دو موضوع از یک عده مسائل سطحى تجاوز نمیکند .

۰۹۹۲

در علوم سیاسى و حقون مدنى و همچنین در تفسیر لغوى وطن اختلاف نظرى وجود دارد .

بعضى از متفکرین علوم سیاسى معتقدند که وطن یک انسان عبارت از جایگاهى است که در آن زندگى مى کند .

بعضى دیگر میگویند : براى صدق وطن کافى نیست که جایگاهى براى زندگى یک انسان بوده باشد ، بلکه باید روابطى طبیعى یا قراردادى با آن جایگاه داشته باشد ، مانند زاییده شدن در آن جایگاه و پذیرش آداب و رسوم و حقوق و اخلاق و مذهب مردم آن جایگاه . گروهى مسئله همزبان بودن و روابط دیگرى را نیز براى تحقق ( مواطن و هموطن ) ذکر کرده اند .

بنظر میرسد مفهوم رابطه یک انسان با جایگاهى که در آن زندگى میکند ، کاملا نسبى بوده باشد . [ 196 ] هر چه که ریشه هاى وجودى طبیعى یک انسان در یک جایگاه زیادتر و قوى تر بوده باشد ، مسلم است که ارتباط آن شخص از نظر روانى و طبیعى و قراردادى با آن محل بیشتر و قوى تر خواهد بود .

این یک مسئله کاملا طبیعى است که چنانکه انسان هر اندازه هم از نظر شخصیت روانى و حقوقى و علمى و اجتماعى از پدر و مادر خود فاصله داشته باشد ، باز بآن دو موجود ( پدر و مادر ) بعنوان منشأ اصلى وجودش مى نگرد ، همچنین جایگاهى که براى یک فرد وطن اصلى تلقى شده و ریشه هاى وجودى خود را از آن مى بیند ، هر اندازه هم آن وطن از موقعیت فعلى انسان برکنار بوده باشد ، باز نوعى از حساسیت لطیف درباره آن وطن در درون خود مشاهده مى کند .

براى تصدیق این معنى کافى است که اوراق تاریخ بشرى را با دقت زیر و رو کنیم تا ببینیم این حساسیت چه قربانى ها که نگرفته و چه انسان ها را که میلیونها بخاک و خون نیاغشته است .

هم اکنون که نیمه دوم از قرن بیستم است و کلمه انترناسیونالیسم ( جهانى ) مانند تنفس ضرورى از دهان زن و مرد و کوچک و بزرگ و پیشرو و پسرو برمیآید ، اگر درست تحلیل شود و دقت کافى مبذول گردد ، خواهیم دید که کلمه انتر تنها بعنوان مقدمه و مدخل به ناسیونالیسم ( وطنى ، ملى ) است ، نه اینکه واقعاً مقصود گویندگان چشمگیر ، آن جهان وطنى است که خطابه ها و نسخه هاى مبتذل کتابها براى خریدارى افکار گفته میشود .

بهر حال گمان نمیرود ناپلئون ها از گفتن انترناسیونالیسم امتناع بورزند ، بلکه مقصود حقیقى شان را باید دریافت که عبارتست از اینکه حقوق و سیاست و اخلاق و اقتصاد و تمام ایدئولوژى ها حتى خود انسانها باید جهانى بوده باشند ، بشرط اینکه وطن همه جوامع و ملل خود پاریس و کاخ ناپلئون را مثلا جایگاه نزول وحى آن مسائل و ایده ها و انسانهاى جهانى بدانند گویى همه [ 197 ] مردم از ایمان و شئون الهى آن ، و از عظمت هاى انسانى و تحولات تکاملى آنها تنها و تنها حب الوطن را ملایم مذاق خود میدانند .

میگویند : جمعى از فضلاء براى گردش بیرون رفته بودند ، شخصى را دیدند که با لباس و قیافه ژولیده از دامنه کوهى عبور میکند . اعضاى مجمع گفتند : او را صدا کنیم و قدرى با او به گفتگو بپردازیم . صدایش کردند ، او هم اجابت کرد و آمد در مجمع آنان شرکت کرد . پس از گفتگوهاى معمولى ، پرسیدند : آقاى درویش ، نماز هم میخوانید یا نه ؟

پاسخ داد : نه هرگز آن جمعیت از روى تعجب پرسیدند : چرا نماز نمیخوانى ؟ گفت بدستور قرآن عمل مى کنم . گفتند : در کجاى قرآن نوشته است نماز نباید خواند ؟ درویش پاسخ داد : « و لا تقربوا الصلوة » ( بنماز نزدیک نشوید ) گفتند : چرا دنبال آیه را نمیخوانى که فرموده است : « و انتم سکارى » که معناى مجموع آیه چنین مى شود که : در حال مستى و بیخودى ناشى از پرخورى و سایر عوامل پراکنده کننده حواس بنماز نزدیک نشوید .

درویش پاسخ مى دهد : اى بابا ، مگر همه مسلمانها بهمه قرآن عمل مى کنند ؟ من بمقدارى از قرآن عمل مى کنم ، شما هم بروید بمقدار دیگر عمل کنید باید در نظر گرفت که پدیده انس انسانى و بطور عموم انس هر جاندارى با محیط زادگاه و زندگى اش ریشه اى بس قویتر و نافذتر از آن دارد که در موضوع وطن منحصر گردد ، این انس و وابستگى حتى به موضوعاتى از قبیل حیوان و درخت و حتى ساختمان سکونت و ماشین نیز . سرایت مى کند . بطور فراوان دیده شده است که موضوعات مزبور که چند ماه یا چند سالى مورد علاقه انسان قرار گرفته است ، با او بگفتگو مى پردازد و به از دست رفتن آنها حسرت مى خورد و در موقع یادآورى آنها حالت روانى رقت بارى را در خود احساس مى کند . [ 198 ] این انس و علاقه از نظر طبیعت انسانى به وطن و اشیاء مورد علاقه جاى تردید نیست و ریشه اساسى آن از اجابت و تسلیم آن اشیاء در مقابل بروز و گسترش حیات آدمى سرچشمه میگیرد ، گویى طبیعت حیات چنین تلقى کرده است که آن اشیاء میدانى براى زندگى او باز کرده اند .

بنابراین ، حب الوطن بهمه اشیاء از موضوعاتى که مورد شدیدترین علاقه حیات است ( کالبد مادى و اجزاء درونى و برونى آن ) گرفته تا کتابى که محصل چند روز با آن سروکار داشته است ، از زادگاه و محیط زندگى گرفته تا کوى معشوق که ممکن است میلیونها فرسخ با وطن خود عاشق فاصله داشته باشد ، همه و همه را شامل میشود .

۰۹۹۱

درباره ارزیابى وطن و شناخت هویت و مختصات آن ، مباحث فراوانى در کتابهاى سیاسى و اجتماعى و حقوقى مطرح شده است . ما مقدارى از آن مباحث را در مجلد هشتم از تفسیر و نقد و تحلیل مثنوى از ص 512 تا ص 524 آورده ایم . بدانجهت که ممکن است تفسیر و نقد و تحلیل در دسترس مطالعه کننده محترم نباشد ، لذا آن مباحث را که مورد احتیاج است ، در اینجا میآوریم :

۰۹۹۰

بله ، چنانش بکوبم به گرزگران که پولاد کوبند آهنگران

که پولاد کوبند آهنگران که پولاد کوبند آهنگران

فردوسى بالاتر از این :

گر فلک یک صبحدم با من گران دارد سرش شام بیرون میروم چون آفتاب از کشورش

شام بیرون میروم چون آفتاب از کشورش شام بیرون میروم چون آفتاب از کشورش

مسیح کاشانى بدین ترتیب :

ما چو خود را در سخن آغشته ایم از حکایت ما حکایت گشته ایم

از حکایت ما حکایت گشته ایم از حکایت ما حکایت گشته ایم

مولوى این حماسه ها و مشت گره کردنها آخرین شعله هاى رو به نابودى نیروهایى است که از هواهاى بى اساس و تخیلات و وسوسه هاى خودپرستى بوجود آمده و آنها را تباه میسازد . دشمن چه میخواهد ؟ دشمن موجوداتى بیحس و بى اراده که تمام قواى خود را براى تحریک زبان و جولان دادن چشم که سیماى شجاعان را مجسم میسازد ، بسیج نموده اند . یکى از وحشتناکترین شکست هایى که مردم یک جامعه را بخاک سیاه مى نشاند ، جایگزین کردن کلمات و سخنان پرطنطنه و حماسه آفرین ، بجاى اراده و تصمیم و عمل عینى است . گویى با گفتن اینکه ما از سلسله شجاعترین نژادهاى بشرى هستیم ، میتواند سنگرى را از دشمن بگیرد . اداى اینگونه جملات فریبا با چنان حماسه و شور و عشق انجام میگیرد که هیجان و طوفانگرى خود پیروزى ناتوان تر از ایجاد چنان شور و عشق میباشد . سخن آن عامل سحرآسا است که نیروى کاذب بوجود میآورد و نیروى واقعى را تباه میسازد و بقول مولانا خود انسان را تبدیل به سخن مینماید . [ 192 ]

9 . ما عزّت دعوة من دعاکم و لا استراح قلب من قاساکم ( دعوت و تحریک کسى که شما را [ بسوى حق و دفاع از آن ] میخواند ارزشى ندارد و آن کس که در جریان شکنجه شما قرار بگیرد هرگز دل راحتى نخواهد داشت )

نه ارزش دعوت به حق را درک میکنید و نه قلبى را که براى شما مى تپد تشخیص میدهید .

آنچنان در توهمات و هواهاى بى پایه خود فرو رفته اید و آنچنان خودخواهى هایتان رنگ حق را مات کرده است که نه حق را میشناسید و نه معناى دعوت حق را مى فهمید و نه دعوت کننده را بجاى میآورید . بدتر از این نابخردى هاى بنیان کن ، حماقتهاى تبهکارانه شما است که ناله ها و فریادهایم را نمیشنوید .

اضطراب و تشویش قلبم را که براى سعادت دنیا و آخرت شما مى تپد ، در نمییابید .

شما با خود چنین میگوئید که : على بن ابیطالب چه میگوید و از ما چه میخواهد ؟

ما را بکجا میکشاند ، عاقبت کار ما چه خواهد بود ؟ آیا در این دنیا کسى را روشن تر از على ( ع ) و گفتارى را صریح تر از گفتار او سراغ دارید ؟ من که نه خودم را از شما پنهان میکنم و نه گفتارم مانند سیاستمداران عوام چند پهلو و ابهام انگیز است . گفتار من عبارتست از دعوت شما براى دفاع از حق ، آیا در هدف گیرى من از دعوت تردیدى دارید ؟ صریحاً بشما میگویم : هدف من از دعوت شما براى دفاع از حق ، نابود کردن موانع « حیات معقول » شما است که پیامبر اکرم دعوت بسوى آن نموده است . هدف من از دعوت ، ریشه کن کردن عوامل تباهى حیات است که امروز معاویه ضد بشر در رأس آنها قرار گرفته است .

دعوت من براى مبارزه بى امان با ماکیاولى گریهاى طاغوت شام است که اگر امروز به دعوت من گوش ندهید ، فردا شما را به روز سیاه نشانده [ 193 ] حیات شما را بازیچه خود کامگیهایش قرار خواهد داد . دریغا ، تاکنون این حقیقت را درک نکرده اید که رابطه من با شما ، رابطه یک سیاستمدار قدرت پرست و خودخواه نیست که براى یک دستمال در راه خواسته هایش قیصریه هاى حیات شما را آتش بزند . براى درک رابطه من با شما ، اطلاع از لرزشها و اضطرابات قلبم بگیرید . شما این بهانه را هم نمیتوانید بیاورید که ما قلب ترا نمى بینیم ، زیرا

سر من از ناله من دور نیست لیک چشم گوش را آن نور نیست

لیک چشم گوش را آن نور نیست لیک چشم گوش را آن نور نیست

اى سست عنصران بیخبر از ارزش حیات ، نشسته اید به حماسه سرائیها دلخوش کرده اید ، همه شما قیافه هاى متفکرانه و دلسوزانه بخود گرفته اید ، براى چه ؟ براى بدست آوردن یک « حیات معقول » کو آن حیات معقول ؟ روزى سفیان بن عوف غامدى هجوم بر بینوایان جامعه شما میبرد ، مى کشد و غارت میکند . روز دیگر جانور پلیدى بنام ضحاک بن قیس بر سر شما تاختن میگیرد . همه این غارتگرى ها و تاخت و تازها فقط زبان شما را بحرکت در میآورد که بنشینید ، مقدارى با حماسه گوئى خودتان را بفریبید و مقدارى هم با لا طائلات بى اساس وقت گذرانى نمائید . در صورتیکه آن غارتگریها و تاخت و تازها موجودیت شما را تباه و قلبم را زیر شکنجه ها میفشارد و مضطربم میسازد . برخیزید و بیش از این خود را فریب ندهید .

14 . اعالیل باضالیل . و سألتمونى التّطویل دفاع ذى الدّین المطول .

لا یمنع الضّیم الذلیل و لا یدرک الحقّ الاّ بالجدّ ( با سخنان گمراه کننده عذر میتراشید . از من خواستید جنگ را بتأخیر بیندازم ، چونان بدهکارى که از طلبکار خود تمدید بخواهد . انسان ذلیل و خوار از ورود ستم بر خود جلو نمیگیرد . حق بدون جدیت قابل وصول نیست ) [ 194 ]

اینقدر خود را فریب ندهید ، دین جان خود را بتأخیر نیندازید ، حق شوخى ناپذیر است

شما با تلقین و تجسیم هاى دروغین خود را گمراه مسازید . بهانه میآورید ، با حق و حقیقت از در شوخى و « بارى بهر جهت » در نیایید . کسى که خود را بفریبد ، کسى که با جدى ترین واقعیت زندگى که حق است ، شوخى کند ، بطور قطع جان خود را گم کرده است ، هیچ کسى جز خود انسان نمیتواند جان گمشده خود را پیدا کند ، رهبران راستین فقط چراغى فرا راه گم کردگان جان میگیرند ، اما راه رفتن و نگریستن و جستجو وظیفه خود انسان است . هیچ میدانید که هر بار که در برابر حق و حقیقت به علت تراشى و عذرآورى مى پردازید ، از جان خود دورتر میشوید ؟ وقتى که آدمى به فرار از جان خود اصرار میورزد ، رهبر دلسوز چه کارى میتواند انجام بدهد ؟ میگوئید : ریشه کردن ظلم و فساد و منبع آن را که طاغوت شام است بتأخیر بیندازم آخر در معناى این پیشنهاد فکر میکنید که چه میگوئید و چه میخواهید ؟ شما با این خواست نابکارانه ، میگوئید : ما عزت و شرافت و استقلال و حرکت به کمال در مجراى « حیات معقول » را نمیخواهیم انسان شدن ما را بتاخیر بینداز حیات معقول انسانى را بتأخیر بینداز براى در آوردن چنگالهاى درنده طاغوت شام از جگر بینوایان ، مهلت بده و شتاب مکن اى نابخردان سست عنصر ، مهلت براى جگرى که در چنگال درنده در حال متلاشى شدن است ، چه معنا میدهد ؟ آن کس که به ذلت تن در داده و خود را تسلیم انواع ستم ها و تجاوزها نموده است ، چگونه میتواند در صدد رفع ظلم از دیگران برآید . از روى حقیقت بشما میگویم : حق یک واقعیت شوخى ناپذیر است که جز با جدیت حیاتى نمیتوان آن را دریافت ، چنانکه خود حیات واقعیتى است که اگر حقیقتش درک نشود ، نمیتوان ادعاى برخوردارى از آن نمود . [ 195 ]

16 . اىّ دار بعد دارکم تمنعون و مع اىّ امام بعدى تقاتلون ( کدامین خانه و وطن را جز خانه و وطن خود از اشغال بیگانگان ممنوع خواهید ساخت ؟ و با کدامین رهبر پس از من ، به میدان نبرد وارد خواهید گشت ؟ )

۰۹۸۹

با انبوهى گوشت و پوست و رگ و استخوان که جمعى متشکل از انسانها نیست ، چه سخن میتوان گفت ؟ آگاهى و هشیارى و تعقل جمعى در شما وجود ندارد ، زیرا بدنهایتان در کنار یکدیگر ولى ارواحتان پراکنده و هر یک دنبال خواسته هاى بى اساس خود را گرفته اید . من چه کسى را مخاطب قرار بدهم ؟

شما را ؟ شما کیستید ؟ بدانید که این تفرقه و پراکندگى خود دلیل آنست که من شما را با کلمه کیستید ؟ مخاطب نسازم ، بلکه شما را باید با چیستید ؟ طرف خطاب قرار بدهم آیا حواستان از کار افتاده است ؟ آیا نیروهاى مغزى و روانى شما راکد گشته است ؟ آیا خوب را از بد تشخیص نمیدهید ؟ آیا عزت و ذلت براى شما یکیست ؟

این همه سئوالها که از شما میکنم ، براى آنست که افکار و هدف ها و و آرمانهاى شما متحد نیست . اگر اتحادى در هدف داشتید ، همه در یک مسیر حرکت میکردید ، اگر واقعاً ارواح شما با یکدیگر متحد بودند ، پیروى از هواهاى پراکنده نمیکردید .

7 . کلامکم یوهى الصّم الصّلاب و فعلکم یطمع فیکم الأعداء ، تقولون فى المجالس کیت کیت ، فإذا جاء القتال قلتم حیدى حیاد ( سخن شما سنگهاى سخت را سست و کارتان دشمنان را درباره شما به طمع میاندازد . وقتى که در مجالس مى نشینید از همه جا سخن میرانید و و هنگامیکه جنگ به سراغتان میآید ، فریاد برمیآورید ، اى جنگ از ما دور شو ) [ 191 ]

۰۹۸۸

بنا به نقل ابن ابى الحدید : ابراهیم ثقفى در کتاب « الغارات » چنین میگوید :

« غارتگرى ضحاک بن قیس پس از داستان حکمین ( ابو موسى اشعرى و عمرو بن عاص ) و پیش از جنگ نهروان بوده است . حادثه غارتگرى ضحاک چنین بوده است : هنگامیکه معاویه از آماده شدن امیر المؤمنین براى نبرد با او آگاه شد ، بوحشت افتاده و از دمشق بیرون آمده و به همه نواحى شام اشخاصى فرستاد که بمردم اطلاع بدهند که على بن ابیطالب ( ع ) بسوى آنها حرکت کرده است و بر همه مردم یک نسخه نامه نوشت که براى آنان خوانده شد . این نامه چنین بود :

« پس از حمد و ثناى خداوندى ، ما و على بن ابیطالب قراردادى نوشتیم و شرطهائى را در آن ذکر کردیم و دو مرد را بر ما و بر او حکم قراردادیم که مطابق قرآن حکم کنند و از آن تجاوز ننمایند و عهد و پیمان خداوندى را براى کسى قراردادیم که تعهد را بشکند و حکم را اجراء ننماید .

حکمى که طرفدار من بود و من او را حکم قرارداده بودم ، زمامدارى مرا تثبیت کرد و حکمى که طرفدار على ( ع ) بود ، وى را از زمامدارى خلع نمود [ 188 ] و اکنون على بن ابیطالب ( ع ) از روى ستمکارى رو به شما آورده است ( و هرکس که پیمان بشکند ، بضرر خود شکسته است ) با بهترین وسائل براى جنگ آماده شوید و ابزار جنگ را مهیا کنید و بهر شکلى که بتوانید سبک و سنگین رو به من آورید ، خدا ما را و شما را به اعمال نیکو موفق بسازد .

پس از این دعوت ، مردم از همه آبادیها و نواحى در نزد معاویه جمع شدند و آماده حرکت به صفین گشتند ، معاویه با آنان به مشورت پرداخت و گفت :

على بن ابیطالب از کوفه بیرون آمده و از نخیله عبور کرده است . حبیب بن مسلمة گفت : نظر من اینست که از شام حرکت کرده و به همان منزلى که بودیم برویم .

زیرا آن منزلى است مبارک و خدا ما را در آن منزل بهره مند ساخت و براى ما از دشمن انصاف گرفت . عمرو بن العاص گفت : رأى من اینست که با سپاهیان حرکت نموده و سپاه را در زمین جزیره که تحت سلطه آنها است وارد کنى ، این کار براى لشکریانت نیروبخش و دشمن را که با تو میجنگد تضعیف مینماید . معاویه گفت : سوگند بخدا ، من میدانم که مطلب همانست که تو میگوئى ، ولى مردم از این دستور من اطاعت نخواهند کرد . عمرو عاص گفت : جزیره زمین ملایم است معاویه گفت : کوشش مردم در اینست که بهمان منزلشان برسند که در آنجا بودند ( صفین ) معاویه و یارانش در بیرون دمشق دو روز و سه روز براى مشورت توقف نمودند ، تا جاسوسان معاویه برگشتند و گفتند : در میان یاران على ( ع ) اختلاف افتاده و گروهى که مسئله حکمیت را مردود دانسته اند ، از یاران على ( ع ) جدا شده اند و اکنون او از شما منصرف گشته و به کار آن مخالفین پرداخته است . مردم پیرامون معاویه از خوشحالى تکبیر گفتند ، معاویه در همان آمادگى ، منتظر سرنوشت على ( ع ) و یارانش بود و اینکه آیا وى بسوى معاویه حرکت خواهد کرد یا نه . دیرى نگذشته بود ، خبر آمد که على ( ع ) خوارج را کشت و پس از شکست آنها ، تصمیم گرفته است که حرکت کند ولى مردم از او مهلت خواسته اند ، معاویه و مردم پیرامونش [ 189 ] باین خبر خوشحال گشتند . ابن ابى سیف از عبد الرحمان بن مسعده فزارى نقل مى کند که نامه اى از عمارة بن عقبه که در کوفه اقامت داشت به معاویه رسید و ما در آنحال در آماده باش جنگى با معاویه بودیم و میترسیدیم که على ( ع ) از غائله خوارج فارغ شود و سپس به طرف ما حرکت کند و با خود میگفتیم : اگر على ( ع ) بطرف ما حرکت کند ، بهترین جائى که میتوانیم با او رویاروى شویم ، همانجا است که سال گذشته بودیم . در نامه عمارة بن عقبه چنین آمده بود : قاریان و مقدس [ مأبان ] یاران على ( ع ) بر او شوریدند و على ( ع ) آنها را از بین برد ، در نتیجه اختلالى در لشکریان و اهل شهرش رخ داده و میان آنان عداوت افتاده ، سخت پراکنده اند ، خواستم این موضوع را بتو اطلاع بدهم ، تا خدا را شکرگذار باشى . ابراهیم بن هلال ثقفى میگوید : معاویه ضحاک بن قیس فهرى را خواست و به او گفت : برو بطرف کوفه و هر قدر بتوانى مشرف به کوفه باش و به هرکس که دیدى در اطاعت على ( ع ) است ، هجوم نموده و غارت کن و اگر با مردم مسلح یا سواران روبرو شدى ، بآنان حمله نموده و موجودیتشان را غارت نما ، اگر روز را در شهرى بسر بردى شب را در جاى دیگر باش .

و هرگز در برابر سوارانى که شنیده اى براى مقابله با تو بسیج شده اند ، مقاومت مکن .

معاویه ضحاک را با لشکریانى که از سه هزار تا چهار هزار بودند ، بسیج و روانه کرد . ضحاک حرکت نمود و اموال مردم را غارت کرد و هر کس را که از اعراب دید ، کشت و به حجاج بیت اللّه حمله برد و همه کالاهاى آنها را گرفت ، سپس عمرو بن عبیس بن مسعود برادر زاده عبد اللّه بن مسعود را که از اصحاب پیامبر بود ، دید و او را نیز که در راه حجاج در نزدیکى قطقطانه بود ، با جمعى از یارانش کشت . اینست داستان ضحاک بن قیس که از طرف معاویه تبهکار مأمور به قتل نفوس مسلمانان و غارت اموال آنان گشته است .

امیر المؤمنین ( ع ) در این مورد خطاب به مردم میفرماید : [ 190 ]

3 . ایّها النّاس المجتمعة ابدانهم ، المختلفة اهوائهم ( اى مردمى که بدنهایتان در کنار یکدیگر ، ولى هوایتان گوناگون است )

۰۹۸۷

این خطبه را پس از داستان حکمین ( ابو موسى اشعرى و عمرو بن عاص ) پس از آنکه ضحاک بن قیس ( از پیروان معاویه ) به کاروان حج تاخته و آن را غارت نمود ، ایراد نموده است

1 . و در این خطبه به آنچه که در اطراف قلمرو زمامدارى امیر المؤمنین روى میداده است ، اشاره نموده و پیروان خود را براى ایجاد نظم و اصلاح آنها تحریک فرموده است :

2 . اى مردمى که بدنهایتان در کنار یکدیگر ، ولى هواهایتان گوناگون است

3 . سخن شما سنگهاى سخت را سست

4 . و کارتان دشمنان را درباره شما به طمع میاندازد

5 . وقتى که در مجالس مى نشینید ، از همه جا سخن میرانید

6 . هنگامیکه جنگ به سراغتان میآید ، فریاد برمیآورید : اى جنگ از ما دور شو

7 . دعوت و تحریک کسى که شما را [ بسوى حق و دفاع از آن ] بخواند ، ارزشى ندارد

8 . و آن کس که زیر شکنجه شما قرار بگیرد ، هرگز دل راحتى نخواهد داشت

9 . [ کارى جز این ندارید که در برابر دعوت من براى دفاع از حق ] با سخنان گمراه کننده عذر میتراشید

10 . از من خواستید جنگ را به تأخیر بیندازم

11 . چونان بدهکارى که از طلبکار خود تمدید میخواهد

12 . انسان ذلیل و خوار از ورود ستم بر خود جلو نمیگیرد

13 . حق بدون جدیت قابل وصول نیست

14 . [ شگفتا ] کدامین خانه و وطن را جز خانه و وطن خود از اشغال بیگانگان ممنوع خواهید ساخت

15 . و با کدامین رهبر پس از من ، به میدان نبرد وارد خواهید گشت

16 . سوگند بخدا ، فریب تباه کننده خورد کسى که شما او را فریب دادید

17 . سوگند بخدا ، کسیکه شما را وسیله برد قرار داد ، [ بازنده ترین ] نومید [ 185 ] کننده ترین سهم را برگزید

18 . و کسى که بوسیله شما بسوى دشمنش تیرانداخت ، تیرى شکسته و بى پیکان رها کرد

19 . سوگند بخدا ، اکنون دیگر نه گفتارتان را تصدیق مى کنم

20 . و نه امیدى به یارى تان دارم

21 . و نه دشمن را بوسیله شما تهدید میکنم

22 . چه شده بر شما

23 . چیست دواى دردهایتان ، و چیست راه معالجه بیماریهایتان

24 . دشمن هم مردانى مانند شمایند

25 . آیا سخن بدون علم

26 . آیا غفلت بدون خوددارى از آلودگیها

27 . آیا طمع و امید براى رسیدن به حق ( پیروزى ) بدون شایستگى [ یا طمع براى رسیدن به غیر حق ]

28 . [ 187 ]

۰۹۸۶

این خطبه را پس از داستان حکمین ( ابو موسى اشعرى و عمرو بن عاص ) پس از آنکه ضحاک بن قیس ( از پیروان معاویه ) به کاروان حج تاخته و آن را غارت نمود ، ایراد نموده است

1 . و در این خطبه به آنچه که در اطراف قلمرو زمامدارى امیر المؤمنین روى میداده است ، اشاره نموده و پیروان خود را براى ایجاد نظم و اصلاح آنها تحریک فرموده است :

2 . اى مردمى که بدنهایتان در کنار یکدیگر ، ولى هواهایتان گوناگون است

3 . سخن شما سنگهاى سخت را سست

4 . و کارتان دشمنان را درباره شما به طمع میاندازد

5 . وقتى که در مجالس مى نشینید ، از همه جا سخن میرانید

6 . هنگامیکه جنگ به سراغتان میآید ، فریاد برمیآورید : اى جنگ از ما دور شو

7 . دعوت و تحریک کسى که شما را [ بسوى حق و دفاع از آن ] بخواند ، ارزشى ندارد

8 . و آن کس که زیر شکنجه شما قرار بگیرد ، هرگز دل راحتى نخواهد داشت

9 . [ کارى جز این ندارید که در برابر دعوت من براى دفاع از حق ] با سخنان گمراه کننده عذر میتراشید

10 . از من خواستید جنگ را به تأخیر بیندازم

11 . چونان بدهکارى که از طلبکار خود تمدید میخواهد

12 . انسان ذلیل و خوار از ورود ستم بر خود جلو نمیگیرد

13 . حق بدون جدیت قابل وصول نیست

14 . [ شگفتا ] کدامین خانه و وطن را جز خانه و وطن خود از اشغال بیگانگان ممنوع خواهید ساخت

15 . و با کدامین رهبر پس از من ، به میدان نبرد وارد خواهید گشت

16 . سوگند بخدا ، فریب تباه کننده خورد کسى که شما او را فریب دادید

17 . سوگند بخدا ، کسیکه شما را وسیله برد قرار داد ، [ بازنده ترین ] نومید [ 185 ] کننده ترین سهم را برگزید

18 . و کسى که بوسیله شما بسوى دشمنش تیرانداخت ، تیرى شکسته و بى پیکان رها کرد

19 . سوگند بخدا ، اکنون دیگر نه گفتارتان را تصدیق مى کنم

20 . و نه امیدى به یارى تان دارم

21 . و نه دشمن را بوسیله شما تهدید میکنم

22 . چه شده بر شما

23 . چیست دواى دردهایتان ، و چیست راه معالجه بیماریهایتان

24 . دشمن هم مردانى مانند شمایند

25 . آیا سخن بدون علم

26 . آیا غفلت بدون خوددارى از آلودگیها

27 . آیا طمع و امید براى رسیدن به حق ( پیروزى ) بدون شایستگى [ یا طمع براى رسیدن به غیر حق ]

28 . [ 187 ]

۰۹۸۵

بعد غارة الضحاک بن قیس صاحب معاویة على الحاجّ بعد قصة الحکمین

1 . و فیها یستنهض أصحابه لما حدث فی الأطراف

2 . أیّها النّاس ، المجتمعة أبدانهم ، المختلفة أهواؤهم ،

3 . کلامکم یوهی الصّمّ الصّلاب

4 . و فعلکم یطمع فیکم الأعداء

5 . تقولون فی المجالس : کیت و کیت

6 . فإذا جاء القتال قلتم : حیدی حیاد

7 . ما عزّت دعوة من دعاکم

8 . و لا استراح قلب من قاساکم

9 . أعالیل بأضالیل

10 . و سألتمونی التّطویل

11 . دفاع ذی الدّین المطول

12 . لا یمنع الضّیم الذّلیل

13 . و لا یدرک الحقّ إلاّ بالجدّ

14 . أیّ دار بعد دارکم تمنعون

15 . و مع أیّ إمام بعدی تقاتلون

16 . ؟ المغرور و اللّه من غررتموه

17 . و من فاز بکم فقد فاز و اللَّه بالسّهم الأخیب

18 . و من رمى بکم فقد رمى بأفوق ناصل

19 . أصبحت و اللَّه لا أصدّق قولکم

20 . و لا أطمع فی نصرکم

21 . و لا أوعد العدوّ بکم

22 . ما بالکم

23 . ؟ ما دواؤکم ؟ ما طبّکم

24 . ؟ القوم رجال أمثالکم

25 . أ قولا بغیر علم

26 . و غفلة من غیر ورع

27 . و طمعا فی غیر حقّ

28 . ؟ [ 184 ]

۰۹۸۴

زندگى معمولى اکثریت قریب به اتفاق ما انسانها در جهان هستى ، همانند زندگى شخص خواب آلوده اى در گوشه اى از کارگاه بسیار بسیار معظم است که بخواهد در آنجا در خواب عمیق فرورود بدانجهت که کارگاه مفروض با گردیدن اجزاء ماشینى خود و کارکنان آن با رفت و آمد و گفتگوهائى که دارند ، نخواهند گذاشت خواب طبیعى و آرامش بخش بر دیدگان آن خواب آلود راه پیدا کند ، لذا نه از آن خواب ، آسایش و راحتى احساس خواهد کرد و نه از بیدارى هایش آگاهى و کار منطقى نصیبش خواهد گشت . خاتم الانبیا صلى اللّه علیه و آله چنین فرموده است : [ 182 ] « النّاس نیام و اذا ماتوا انتبهوا » ( مردم در خوابند وقتى که بمیرند بیدار میشوند ) این حدیث را ابو الحسن تهامى در قصیده اى که در مرگ فرزندش سروده ، چنین تفسیر کرده است :

العیش نوم و المنیّة یقظة و المرء بینهما خیال سار

و المرء بینهما خیال سار و المرء بینهما خیال سار

( زندگى خوابى است و مرگ بیدارى و انسان میان این خواب و بیدارى ، خیالى در جریانست )

نیست وش باشد خیال اندر جهان تو جهانى بر خیالى بین روان

تو جهانى بر خیالى بین روان تو جهانى بر خیالى بین روان

مولوى این پدیده خواب آلودگى باعث میشود که آدمى از نگرش به چهره جدى جهان هستى غفلت بورزد و بجاى تعین رابطه منطقى میان خود و جهان هستى که حتى یک میلیاردم یک جزء ناچیزش شوخى نمى پذیرد ، به هوى و هوس هایش بپردازد . این پرداختن به هوى و هوس هاى خوشایند که ضمناً پرده تاریک به چهره جدى جهان هستى میزند ، همان شعله خوشایندیست که تباه شدن جسم محترق را به دنبال دارد :

آتشش پنهان و ذوقش آشکار دود او ظاهر شود پایان کار

دود او ظاهر شود پایان کار دود او ظاهر شود پایان کار

مولوى پس چه خطرناک است این هوى پرستى که تباه شدن جدى ترین موجود یعنى انسان را در کارگاه جدى خلقت بدنبال خواهد داشت . بیائید پیش از آنکه آرزوهاى بى اساس و آمال بى مغز حیات بامغز و پرمعناى ما را درهم نوردد و آنرا به دیار نیستى بفرستد ، با آن امیدهاى محرک و نتیجه بخش حرکت کنیم که محصولش زاد و توشه حرکت ما در مسیر کمال باشد . [ 183 ]

۰۹۸۳

حق بیک معنى نظم بنیادین انسانى در دو قلمرو فرد و اجتماع است .

برهم زدن این نظم بنیادین با فریفتن خود با اینکه امکان زندگى کردن در اشکال دیگر نیز وجود دارد نه ضررى به حق وارد میآورد و نه باطل را عامل نظم بنیادین میسازد . حق ، همیشه حق بوده و حق خواهد بود . و چنانکه در مباحث گذشته گفتیم : هرگز وارد میدان نبرد با قدرت و باطل نمیگردد ، تا گاهى شکست بخورد و گاهى دیگر پیروز گردد . و باطل همیشه باطل بوده و باطل خواهد بود . اگر هم در جولانگاه امیال و خودخواهى ها میدان را به دست بگیرد ، چنانکه امیر المؤمنین فرموده است : باز دولت حقیقى از آن حق است .

بهمین جهت است که انحراف و روى گردانیدن از حق ، باطل را از باطل بودن و مختصات آن که تباهى نظم بنیادین زندگى است ، از بین نمیبرد . آنانکه حق و باطل را دو مفهوم اعتبارى یا ساختگى تلقى نموده و اصالت را تنها در خود نفس کشیدن و غوطه خوردن در شهوات و هوا و هوس ها مى دانند ، یا واقعاً معناى حق و باطل را درک نکرده اند ، [ که این جهالت قطعاً کشف از جهالت به موجودیت خویش مینماید ] و یا نتوانسته اند در مسیر زندگى فکرى درباره شخصیت و « من » خود نمایند . گروهى دیگر از آنانکه تا حدودى از اصطلاحات علمى و فلسفى بهره اى گرفته اند ، نسبى بودن موارد و مصادیق حق و باطل را دلیل عدم اصالت حق دانسته و گمان برده اند که نسبى بودن [ 178 ] موارد و مصادیق حق و باطل میتواند دستاویزى براى انعطاف پذیرى هاى آنان بوده با فرمولهائى مانند « بارى بهرجهت » ، « نباید هیچ اصل و قاعده اى گریبان انسان را بگیرد » زندگى نمایند . مثل اینان مثل آن کسى است که در موقع تطهیر دعاى استنشاق را میخواند :

آن یکى در وقت استنجاء بگفت گفت شیخى خوب آورده اى لیک سوراخ دعا گم کرده اى

که مرا با بوى جنت دار جفت لیک سوراخ دعا گم کرده اى لیک سوراخ دعا گم کرده اى

بلى ، حق و باطل با نظر به تحول واقعیات و موضع گیرى انسانها در برابر آنها و با نظر به تحولات در شرایط وجودى خود انسان نسبى است ، چیزى که امروز مصداقى از حق است ، فردا مصداقى براى باطل محض است . کارى که در شرایطى خاص مصداقى از باطل است ، در شرایط دیگر مصداقى از حق مى باشد ، ولى هویت حق و باطل که اولى نظم بنیادین « حیات معقول » و دومى تباه کننده آن است ، زوال ناپذیر بوده ، تا انسان وجود دارد ، آن دو هویت نیز براى او مطرح است . بعنوان مثال : سپردن تدریس کلاس ششم ابتدائى بدست یک دانش آموز کلاس یکم دوم و سوم و چهارم و پنجم باطل محض است ولى سپردن یک کلاس دانشگاهى براى همان دانش آموز پس از طى مراحل دانشگاهى و رسیدن به مقام استادى ، حق محض است . دست برداشتن از لذت محدود براى گریز از ضرر ناگوار حق محض است ، در صورتیکه ارتکاب به مشقت و ضرر محدود براى بدست آوردن لذت بالاتر از آن مشقت نیز حق است . تأدیب کودک بوسیله خشونت ملایم و با هدف گیرى تربیت ، عین عدالت و حق درباره وى است ، در صورتیکه کمترین خشونت براى کودک نه با هدف گیرى تربیت ، بلکه براى اشباع حس انتقام جوئى باطل محض است .

اینگونه اختلافات در دو مفهوم حق و باطل مربوط به جریان عینى و موارد و مصادیق حق و باطل است ، نه به هویت آن دو . در هر نقطه اى از نظم بنیادین زندگى که یک جریان متنوع و دگرگون شونده است ، حقى وجود دارد و باطلى . [ 179 ] حق هر نقطه از این جریان ، عبارتست از قانون واقعى آن نقطه از نظر طبیعت مادى و روحى فردى و تشکل اجتماعى و باطل در هر نقطه از جریان مزبور انحراف از آن قانون واقعى است . اگر شما توانستید در تمام جریان زندگى نقطه اى بدون قانون مخصوص بخود پیدا کنید ، آنوقت میتوانید ادعا کنید که : حق و باطل ساخته ذهن آدمى است با این بیان ، مضمون جمله امیر المؤمنین علیه السلام چنین مى شود :

کسى که موجودیت خود را چنان رها کرده است ، که اهمیتى به حق نمیدهد و براى نظم بنیادین زندگى خود ، از حق برخوردار نمیگردد ، براى زندگى خود قانونى سراغ ندارد و چون براى زندگى خود قانونى سراغ ندارد ، نظم بنیادین زندگى او مختل است ، چنین شخصى هر حرکتى را انجام بدهد و با هر انگیزه اى زندگى خود را بجریان بیندازد ، باطل بوده و قطعاً به ضرر او تمام خواهد گشت .

با همین ملاک و ضابطه اى که حق و باطل را تفسیر نمودیم ، هدایت و ضلالت نیز قابل تفسیر است .

26 . الا و انّکم قد امرتم بالظّعن و دللتم على الزّاد ( آگاه باشید ، شما به کوچ از این دنیا مأمورید و به اندوختن زاد و توشه [ براى این سفر بس طولانى ] راهنمائى شده اید ) .

همه اجزاء و قوانین عالم هستى فریاد مى زنند : بروید و در این مسیر زاد و توشه اى براى وصول به سرنوشت نهائى همراه داشته باشید

ما انسانها در اقیانوس هستى چونان کشتى نشینانیم که دو نوع حرکت داریم :

نوع یکم حرکتى است که با اراده و فعالیت کشتیبان در راه بردن کشتى بوجود آمده ، مسیرى را که راننده کشتى در نظر گرفته است ، میپیمائیم .

این همان حرکت عمومى است که از ذره ناچیز گرفته تا کیهان بزرگ تحت [ 180 ] سلطه خداوندى براه افتاده اند و هیچ سکون و توقفى هم براى آن تصور نمیگردد . امر به این حرکت عمومى که همه اجزاء و پدیده ها و روابط جهان هستى و همه سطوح آن را بجریان لا ینقطع وادار نموده است ، امر تکوینى است که هیچ تمایل و آرزو و مقاومتى نمیتواند جلو آن جریان را گرفته و آنرا به سکون مبدل بسازد .

نوع دوم حرکتى است که کشتى نشینان براى بدست آوردن احتیاجات و رسیدن به خواسته هاى خود ، انجام میدهند . دستور به این حرکت از طرف کشتیبان و کارکنان کشتى ، دستور ارشاد تشریعى به سود خود کشتى نشینان است . در حقیقت کشتیبان آگاه به طول سفر و چگونگى آن و آگاه به احتیاجات و خواسته هاى کشتى نشینان قوانین و دستوراتى را صادر مینماید ، ولى بهره بردارى از آنها به تعقل و اختیار خود کشتى نشینان است . حال وضع ما انسانها هم در حرکت نوع دوم در کشتى بزرگ دنیا چنین است ما در این کشتى که داراى یک حرکت کلى رو به یک هدف بس والا است ، مأمور به حرکت تکاملى بوده ، اندک مسامحه و بى بند و بارى ما بدون اینکه اختلالى در حرکت کلى کشتى و اسرار و هدف آن ، وارد بسازد ، خلل در حرکت خاص خود ما ایجاد میکند که بحالتى پست تر از اجزاى خود کشتى که رهسپار منزلگه نهائى خویش است ، سقوط خواهیم کرد .

در این حرکت پرمعنا هیچ یک از آرمانهاى مربوط به در و دیوار کشتى و زینت و زیورها و خوراکى ها و پوشاکیها و صندلى هاى آن ، نمیتواند توشه اى براى ساحل اقیانوس زندگى باشد . مگر نه چنین است که :

عقل کشتى ، آرزو گرداب و دانش بادبان حق تعالى ساحل و عالم همه دریاستى

حق تعالى ساحل و عالم همه دریاستى حق تعالى ساحل و عالم همه دریاستى

میرفندرسکى حال که ساحل این اقیانوس پیشگاه ربوبى است و پیشگاه ربوبى [ 181 ] جایگاه باز شدن سطوح شخصیت آدمى است که آنها را در تکاپوى حیات ، ساخته و پرداخته است ، خوشى هاى کشتى که از آن پیاده شده ایم و دیگر هرگز روى آن را نخواهیم دید ، بچه کار خواهد آمد ؟ در برابر جاذبه پیشگاه ربوبى ، همه عوامل جذب کننده کشتى زندگى که در پشت سر گذاشته ایم ، جز اسباب بازى ناچیز کودکان خردسال در برابر مالکیت جهان هستى براى یک خردمند عالیمقام ، نمایشى نخواهد داشت . پس هم اکنون از کمال و جمال و جلال روحى توشه ها برداریم که شایستگى ورود به جاذبه کمال و جمال و جلال الهى را حاصل بداریم .

30 . و انّ اخوف ما اخاف علیکم اثنان : اتّباع الهوى و طول الأمل فتزوّدوا فى الدّنیا ما تحرزون به انفسکم غدا ( وحشتناکترین هراسى که درباره شما دارم ، دو چیز است : پیروى از هوى و درازى آرزوها . در این دنیا از خود دنیا توشه اى بردارید که فردا بتوانید موجودیت خود را [ آنچنانکه شایسته است ] دارا بوده باشید )

۰۹۸۲

اجزاء عالم هستى بیکران چنان بى سروصدا و خاموش بکار خود مشغولند که ما در خواب رفتگان گهواره طبیعت چنین مى پنداریم که همه کاینات این جهان سترگ بخواب عمیق فرو رفته اند . همه ما دیده ایم که وقتى شخص یا اشخاصى در پیرامون ما بخواب فرو روند ، تدریجاً ما را هم خواب در خود فرو میبرد . آنچه که درباره آن نمى اندیشیم اینست گه گهواره ما با نظم و قانون حیرت انگیزى در حرکت است وقتى که بیدار میشویم ، بهر سو مى نگریم حرکت را با نظم و قانون مى بینیم ، قوانین همه علوم با گویاترین بیان بیصدا فریاد میزنند :

قطره اى کز جویبارى میرود از پى انجام کارى میرود

از پى انجام کارى میرود از پى انجام کارى میرود

پروین اعتصامى بلى خود همین قوانین میگویند که : [ 176 ]

اگر یک ذره را برگیرى از جاى خلل یابد همه عالم سراپاى

خلل یابد همه عالم سراپاى خلل یابد همه عالم سراپاى

شبسترى و میگویند :

خرامیدن لاجوردى سپهر مپندار کز بهر بازیگریست در این پرده یکرشته بیکار نیست سر رشته بر ما پدیدار نیست

همان گرد گردیدن ماه و مهر سراپرده اى اینچنین سرسریست سر رشته بر ما پدیدار نیست سر رشته بر ما پدیدار نیست

براى کسیکه در این دنیا در خواب خرگوشى فرو نرفته است ، بیدارى دستى که گهواره اش را مى جنباند ، کاملا پیدا است . و براى کسیکه از خواب خرگوشى رؤیاهاى دلپذیر و آرمانهاى زندگى را میجوید ، نه تنها گرداننده گهواره اش را بیدار نمى بیند ، بلکه حتى انسانهاى بیدار را که همه لحظات زندگى خود را در این سراى بیدار و بیدارى بخش سپرى میکنند ، بخواب رفتگانى میدانند که فریادهاى « هشیار باشید » ، « بیدار باشید » ، « آگاه باشید » آنانرا هذیانهاى خواب آلودگان تلقى میکنند . بله ، چون شما سوى جمادى میروید

آگه از جان جمادى کى شوید ؟ ناطقان کانا الیه راجعون غلغلى افکنده در این آسمان با تو میگویند روزان و شبان با شما نامحرمان ما خامشیم مى رود تا پایتخت یارمان مى رود تا پایتخت یارمان

جمله اجزا در تحرک در سکون ذکر تسبیحات اجزاء نهان جمله اجزاء زمین و آسمان ما سمیعیم و بصیریم و هوشیم خامشیم و نعره تکرارمان مى رود تا پایتخت یارمان

مولوى براى کسیکه واقعاً از عشق برین برخوردار است ، چه سکونى و چه خوابى ؟ مگر کشش عشق برین که او را در جاذبه کمال به تکاپو در میآورد ، مجالى به خواب و مستى میدهد ؟ براى کسیکه فرا رسیدن ساعت تجسم گفتار و کردارهاى زشتس حتمى است ، چگونه میتواند دست از پاک کردن درون از [ 177 ] نتایج رسوب شده آنها بردارد و در خواب راحت بیارامد ؟

24 . الا و انّه من لا ینفعه الحقّ یضرّه الباطل و من لا یستقیم به الهدى یجرّ به الضّلال الى الرّدى ( هشیار باشید ، کسى را که حق سودش نبخشد ، باطل ضررش خواهد زد و کسى را که هدایت راستش نسازد ، گمراهى به هلاکتش خواهد کشید )

۰۹۸۱

آیات قرآنى با بیانات گوناگون گرایش به خدا را به انگیزگى ترس و اضطراب ، توبیخ و محکوم مینماید . بعنوان نمونه : [ 171 ]

1 . وَ اِذا مَسَّ الأِنْسانَ الْضُرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ اَوْ قاعِداً اَوْ قائماً فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَاَنْ لَمْ یَدْعُنا اِلى ضُرِّ مَسَّهُ

1 . ( و هنگامیکه ضررى بر انسان وارد میگردد ، ما را به پهلو و در حال نشستن و ایستادن میخواند ، و هنگامیکه ضرر را از وى مرتفع ساختیم ، براه خود میرود ، گوئى همان نیست که ما را براى برطرف ساختن ضررى که به او وارد شده بود ، میخواند ) پس از بررسى و تحقیق در مطالبى که در این مبحث ( ترس و مذهب ) متذکر شدیم . حال میتوانید تناقض گوئى بعضى از متفکران نامور مغرب زمین را در این مبحث ، ببینید و در شگفتى فرو روید . برتراندراسل به پیروى از بعضى متفکران قرن نوزدهم میگوید : « من اصولا فکر میکنم که علت این خواستارى ( خواستارى مذهب که بشر در طى قرون از خود نشان داده است ) ترس بوده است ، چون بشر خود را تا حدى ناتوان مى بیند و سه عامل است که موجبات ترس او را فراهم میآورد : یکى طبیعت است که بوسیله صاعقه به او ضربه میزند ، یا بوسیله زلزله او را در کام خود فرو میبرد و دیگر از عوامل ترس عامل خود انسان است که میتواند همنوعان خود را بوسیله جنگ تلف کند .

عامل سوم که ارتباط زیادى با مذهب دارد ، شهوات شدید او هستند که میتوانند به انسان صدماتى وارد کنند و آنها در لحظات آرامش زندگى از آنچه از دست داده اند ، پشیمان میشوند و مذهب موجب میشود که تعدیلى در ترس و وحشت آنها به عمل آید .

2 . ممکن است مطالعه کننده محترم بگوید : راسل در این عبارات ترس را بعنوان انگیزه گرایش به مذهب مطرح نموده است ، ولى صریحاً این ترس را محکوم ننموده است . پاسخ این اعتراض روشن است ، زیرا راسل آگاه تر از آنست که از معناى ترس که معلولى از ناتوانى بشرى است غفلت بورزد . ترس چنانکه

--------------------------------------------------------------------------------

1 . یونس آیه

2 . توضیح و بررسى مصاحبه براتدراسل وایت ص 157 . و

158 .

[ 172 ] در گذشته بیان نمودیم عامل نفى مقاومت در برابر پدیده مضر بوده و با برطرف شدن آن عامل مضر باید مذهب نیز منتفى شود . در صورتیکه احتمال محاسبه فوق طبیعى در زندگى انسان ها با هیچ دلیلى تاکنون مردود شناخته نشده است و آنگهى راسل چگونه میتواند ترس مزبور را سازنده تلقى کند ، با اینکه در همین مصاحبه صریحاً گفته است : مذهب براى بشر مضر بوده است . حال شما این قضاوت انتقادى را در نظر بگیرید و سپس جملات زیرا را از همین راسل مطالعه فرمائید : « از گروه مردان بزرگى که در تاریخ بشرى تجلى بیشتر نموده و بیشتر برجسته بوده اند ، عده اى در جهت منافع بشریت گام برداشته اند و گروهى دیگر درست در نقطه مقابل آنان بوده اند . عده اى نظیر فقهاى بزرگ و نوآوران مذهبى تا آنجا که قدرت و توان داشته اند ، کوشیده اند انسانها را مجبور سازند تا نسبت بیکدیگر کمتر ظلم و تعدى روا دارند و نسبت به همنوع مهربانتر باشند ، برخى از دانشمندان بما آگاهى بخشیده و امکان داده اند تا جریانات طبیعى را درک کنیم ، هر چند ممکن است از این آگاهى ها و دانشها بخطا بهره جسته شود ، ولى بهر حال فى حد ذاته دانش چیز باشکوهى است . عده اى مانند شاعران و آهنگسازان و نقاشان به هستى و زندگى زیبائى بخشیده اند ، به نحوى که در لحظات نومیدى و دلتنگى این زیبائیها رنجهاى بشرى را تحمل پذیر میسازد . اما عده اى دیگر از این مردان بزرگ همانند آن عده نخست توانا و در مسیرشان کاملا موفق بوده اند ، ولى آنچه که انجام داده اند درست در نقطه مقابل گروه اول بوده است .

فکر نمیکنم از وجود چنگیزخان ثمره اى به بشریت رسیده باشد ، من نمیدانم از روپسپیر چه فایده اى به بشریت رسیده است و به سهم خویش هیچ دلیلى نمى بینم که سپاسگزار لنین باشم . اما همه این افراد اعم از خوب و بد داراى ویژگى میباشند که من بهیچ روى آرزو نمیکنم که این ویژگیها در جهان نابود گردد و آن قدرت و ابداع فردى ، استقلال فکرى ، و قدرت تخیلى فوق العاده [ 173 ] بوده است . فردى که داراى این ویژگیها است قادر است کارهاى خیر بسیار کند ، همانطور که میتواند گام در راه شر گذارده بسیار آسیب برساند و اگر قرار باشد که بشریت در غرقاب تاریکى غوطه ور نشود ، هرکس میبایست آرزو نماید بینشى را که این افراد برتر بدست میآورند ، جهت نفع بشرى باشد .

احتمالا تفاوت اندکى بین طبیعت یک جانى و طبیعت یک سیاستمدار وجود دارد .

1 . ملاحظه میشود که راسل در این تقسیم بندى عالى ترین ارزشها را به علماى الهى و مذهبى داده است . در عبارت دیگر میگوید : « بدعت گذاران اخلاقى و مذهبى تأثیر عظیم بر زندگى ، انسانها نهاده اند . هر چند که باید اذعان داشت که همیشه آن تأثیرى را که مورد نظر آنان بوده است ، بجاى نگذارده اند ولى من حیث المجموع این تأثیرات مثبت و سودمند بوده است »

2 . آیا ترس میتواند آن دانش و بینش و احساس عظمت را بوجود بیاورد که گروهى بانگیزگى مذهب ، عاشقانه در جهت منافع بشرى گام بردارند ؟

2 . وَ ما بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ اِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَأِلَیْهِ تَجْأَروُنَ .

ثُمَّ اِذا کَشَفَ الْضُّرَّ عَنْکُمْ اِذا فَریقٌ مِنْکُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ

3 . ( هر نعمتى که براى شما است ، از خداوند است سپس موقعى که ضرر بر شما رسید ، به او پناهنده میشوید . سپس وقتى که ضرر را از شما منتفى ساخت ، گروهى از شما به پروردگارشان شرک میورزند ) توضیح جمله اول آیه ، نعمت ها و خوشى هاى زندگى را بیاد میآورد و بمردم هشدار میدهد که همه حالات خوش زندگى هم از خدا است ، چرا در آنمواقع خدا را بیاد نمیآورید و فقط در موقع اضطرار پناهنده به او میشوید

--------------------------------------------------------------------------------

1 . قدرت و فرد راسل ص 2 . مأخذ مزبور ص 3 . النحل آیه

53 . و

54 .

[ 174 ]

3 . وَ لَوْ رَحِمْناهُمْ وَ کَشَفْنا ما بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ لَلَجُّوا فى طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ

1 . ( و اگر ما به آنان رحم کنیم و ضررى را که به آنان رسیده است مرتفع بسازیم ، در طغیانگرى کورانه و گمراهانه خود لجاجت میورزند )

4 . وَ اِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنیبینَ اِلَیْهِ ثُمَّ اِذا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِنْهُ نَسِىَ ما کَانَ یَدْعُوا اِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ اَنْداداً لِیُضِلَّ عَنْ سَبیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلیلاً اِنَّکَ مِنْ اَصْحابِ النَّارِ

2 . ( و هنگامیکه براى مردم ضررى رسید ، پروردگارشان را در حالیکه به او بازگشت نموده اند ، میخوانند ، سپس هنگامیکه نعمتى از خود به آنان بخشید ، آنچه را که پیش از حالت خوشى بسوى آن میخواند ، فراموش میکند و براى خدا مثل ها قرار میدهد تا مردم را از راه خدا گمراه کند . بگو به این انسان ، از این کفر و کفران که میورزى ، اندکى برخوردار باش ، تو از دوزخیانى ) با دقت در سرتاسر قرآن ، حتى یک آیه هم پیدا نمیشود ، که ترس و اضطرار و نکبت را دلیل وجود خدا و واقعیت دین مطرح نماید . اگرچه مقدارى از ترس و ناتوانى ها را به نظم عالم هستى که جلوه گاه مشیت او است ، نسبت میدهد ، چنانکه سایر شئون و پدیده هاى حیات را هم با نظر به نظام هستى بخود نسبت میدهد . بنابراین ملاحظات ، روشن میشود که پناهندگى و گرایش انسان در موقع ترس و اضطراب و ناتوانى به خدا ، یکى از فواید دین است و چه فایده بزرگى ، و چه عامل مهمى براى بخود آمدن و بیرون آمدن از لجن ناآگاهى ها و بى بند و بارى ها . درست است که عامل منحصر گرایش به خدا و عالم فوق طبیعت براى برخى از مردم ، فقط ترس و تیره روزى و اضطرار است ، ولى در برابر این گروه ، عده اى فراوانتر از آنان وجود دارند که جمال و جلال

--------------------------------------------------------------------------------

1 . المؤمنون آیه

2 . الزمر آیه

8 .

[ 175 ] آفرینش و شکوفائى ها و خنده هاى روانى و لذایذ معقول را عامل گرایش به خدا و فوق طبیعت تلقى مینمایند . و با نظر به ریشه هاى اصلى دین گرایى و با نظر به دو گروه مخالف در عامل دین گرایى به این نتیجه قطعى میرسیم که در هم آمیختن هویت و عوامل اصیل دین گرائى با طرز برداشت انسانها در موقعیت هاى مختلف از دین ، کار نادرستى است که ممکن است مسائل انسان شناسى را تاریک و ابهام انگیز نماید . یکى از بهترین منابع این حقیقت که با نظر به ریشه هاى عمیق خداگرایى بایستى حالات خوشى و ناخوشى انسانها در برابر دین فرق ننماید ، همین جمله امیر المؤمنین علیه السلام است که میفرماید : « در هنگام خوشى و رغبت چنان عمل کنید که در موقع ترس و وحشت عمل میکنید . »

21 . الا و انّى لم ار کالجنّة نام طالبها و لا کالنّار نام هاربها ( هشیار باشید ، من ندیده ام مانند کسى را که جویاى بهشت باشد و بخوابد و گریزان از آتش باشد و در خواب فرو رود )

۰۹۸۰

اگر ترس باعث میشود که یک مشت انسانهاى بینوا و ناتوان با حمایت از آورندگان ادیان برخیزند و اصول سازنده زندگى را بر جوامع تعلیم بدهند .

اگر ترس باعث میشود که حتى خود آقاى راسل تمدن و فرهنگ مسلمانان ( مردم ترسیده ) را بستاید .

1 . اگر ترس باعث میشود که عده اى با گرایش به اسلام برخیزند و انسان را به ارزش نهائى خود برسانند :

اِنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ اَوْ فَسادٍ فِى الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ الْنَّاسَ جَمیعاً وَ مَنْ اَحْیاها فَکَاَنَّما اَحْیاَ النَّاس جَمیعاً [ 1 ] ( بطور قطع ، هرکس که

--------------------------------------------------------------------------------

1 . مجله هلال پاکستان شماره

12 . ص

[ 1 ] دو داستان کوچک در ارزش کار فقط بعنوان نمونه عملى در دین اسلام ، در اینجا میآوریم :

داستان یکم در کتاب وسائل الشیعه شیخ حر عاملى در باب جهاد چنین آمده است که : پیرمردى نابینا در حالیکه گدائى میکرد ، عبور مینمود . على ( ع ) این منظره رقت بار را دید ، پرسید این چه وضعى است ؟ گفتند : مردیست مسیحى على ( ع ) با حال پرخاش فرمود : این مرد در جوانى براى جامعه شما کار کرده است ، اکنون که پیرمرد شده از زندگى ممنوعش کردید از بیت المال براى او مقررى بدهید .

داستان دوم مربوط به ابوذر غفارى است که هنگامیکه در ربذه از دنیا میرفت و کسى جز همسرش با او نبود ، گفت : برو کنار جاده بایست ، به کاروانیانى که از آن جاده عبور میکنند ، بگو : بیایند و جنازه مرا دفن کنند . همسرم ، من از این دنیا فقط یک گوسفند دارم ، وقتى که آنان براى دفن من حاضر شدند ، بآنان بگو این گوسفند را ذبح نمایند و بخورند و براى من مجانى ( مفت ) کار نکنند . آیا ، ترس باعث بروز این عظمت انسانى گشته است ؟ [ 170 ] انسانى را بدون عنوان قصاص یا افساد در روى زمین بکشد ، چنانست که همه انسانها را کشته است و هر کس که یک انسان را احیاء نماید ، چنانست که همه انسانها را احیاء نموده است ) .

اگر ترس باعث میشود که یک مشت انسانهاى ترسیده ( مسلمانان ) در اواخر قرن دوم هجرى هشتاد دانشکده و کتابخانه اى داراى ششصد هزار مجلد کتاب در اسپانیا بوجود بیاورند و بقول کارشناسان تاریخ علوم ، علم را از سقوط حتمى نجات بدهند .

اگر ترس باعث میشود که اسلام نه تنها براى انسانها ، بلکه حتى براى حیوانات هم عالى ترین حقوق را بوجود بیاورد .

اگر ترس باعث میشود که از میان انسانهائى که توماس هابس معرفى میکند ، على بن ابیطالب و ابوذرها ساخته شوند .

اگر ترس باعث میشود که وحشى ترین اقوام تاریخ بنام مغول به سرزمین مردم ترسیده ( مسلمانان ) بریزند و آنان را پایمال کنند ، ولى تدریجاً خود آنان هویت انسانى را از اسلام پذیرفته و تمدن بوجود بیاورند .

اگر ترس باعث میشود که معظم ترین بیمارستانهاى دنیا در قرون وسطى مانند بیمارستان سلطان قلاوون در قاهره بوجود بیاید .

اگر ترس باعث میشود که کار چنان ارزش خود را دریابد که ارزش شناسان را در بهت فرو برد .

اگر ترس عامل آنهمه پیشرفت و سازندگى درباره انسان است ، ایکاش همه انسانها بترسند و همه جوامع از این ترس انسان ساز و جهان ساز برخوردار باشند .

۰۹۷۹

چنانکه در کتاب « توضیح و بررسى مصاحبه برتراندراسل وایت » گفته شده است : ترس یک پدیده روانى مشخصى است که علائم و آثار فیزیولوژیک خاصى را در بدن نمودار میسازد که در مباحث روانى مطرح و بررسى میشوند و ترس را میتوان به این نحو توضیح داد که در هنگام یقین یا احتمال فقدان یا نقص توازن و تعادل طبیعى یا روانى ، پدیده ترس نمودار میگردد . البته میدانیم که این تعریف پدیده ترس را کاملا روشن نمیسازد ، ولى این نقص تعریف مخصوص به پدیده ترس نیست ، بلکه در همه پدیده ها و فعالیتهاى روانى وجود دارد ، زیرا ما در هنگام بررسى آن پدیده ها و فعالیتها با نمودهاى فیزیکى داراى رنگ و شکل و کمیت و دیگر نمودها روبرو نیستیم ، حالا باید دید آیا اینکه

--------------------------------------------------------------------------------

1 . باغ اپیکور آناتول فرانس ص 31 .

[ 168 ] مذهب مولود ترس است ، سخنى درست است یا نه ؟ میگوئیم : آن ترس که مولود نادانى است ، بایستى با برطرف شدن نادانى ، ترس نیز مرتفع گردد .

مستند ساختن مذهب به اینگونه ترس که مولود نادانى است ، درباره هزاران فیلسوف و دانشمند خداشناس و مذهب گراى که باواقعیات جهان هستى و لو بوسیله درک یک عده قوانین کلى آشنائى دارند ، کاملا خلاف واقع است ، زیرا اینان نه تنها با تقلیل جهل و نادانى شان از خدا و مذهب بى نیاز نگشته اند ، بلکه اغلب آنان ، با پیشرفت در علم و جهان بینى که داشته اند ، خود را با خدا آشناتر و به مذهب متمایل تردیده اند . آیا دکارت نمیگفت : « ماده و حرکت را بمن بدهید ، من جهان را براى شما بسازم » این متفکر حداقل جهان را از دیدگاه خودشناخته و بجهت نادانى درباره جهان مبتلا به بیم و هراس نبوده است . این متفکر با چنین ادعائى دو دلیل تازه به دلایل اثبات وجود خداوندى آورده است . از طرف دیگر میبایست با پیشرفت علم و جهان بینى ها مسئله خدا و مذهب بکلى از جوامع منتفى شود ، با اینکه عملا چنین چیزى وجود ندارد ، بلکه گرایشهاى مذهبى و عرفانى در همه جوامع بطور روزافزون پیش میرود .

اشتغالات تخدیرى مانند بعضى از هنرها و مایعات الکلى و دعاوى اومانیستى نتوانسته است جلو پیشرفت این گرایش ها را بگیرد . اینکه گفته میشود :

هراندازه علم پیشرفت کند ، بى نیازى از خدا و مذهب بیشتر احساس میشود ، خطاى بزرگى است که برخى از مردم « علم زده » مرتکب میشوند ، زیرا پیشرفت علم نیست که با مذهب به پیکار برخیزد و هیچ دانشمند آگاهى براى طرد مذهب تاکنون به فرمولهاى علمى استناد ننموده است ، بلکه آنچه که دیده میشود اینست که دانشمندانى از زنگوله هائى که بپاى دین بسته اند ، متنفرند و متدینانى که استنتاج نارواى لا مذهبى از علم را مى بینند ، اظهار ناراحتى و انزجار از دانشمند مینمایند .

شگفتا ، قرنهاى طولانى است که دین و علم را بجان هم انداخته اند ، [ 169 ]

ولى تاکنون نه تنها هیچ یک از آندو ، دیگرى را بر زمین نزده است ، بلکه هر دو در قلمرو مخصوص بخود ، مشغول حرکت و انجام وظیفه بوده ، گاهگاهى هم به کمک و تعاون همدیگر میشتابند . بلکه بقول افراد فراوانى از دانشمندان و جهان بینان خردمند زیربناى مسائل علمى با اصول عالى دین اشباع شده است .

۰۹۷۸

وقتى که از راسل مى پرسند : « علت اینکه در طى قرون ، بشر آنچنانکه پیدا است ، خواستار مذهب بوده است ، چیست ؟ » چنین پاسخ میدهد « من اصولا فکر میکنم که علت این خواستارى ترس بوده است ، چون بشر خود [ 165 ] را تا حدى ناتوان مى بیند و سه عامل است که موجبات ترس او را فراهم میآورد : یکى طبیعت است که بوسیله صاعقه به او ضربه میزند یا بوسیله زلزله او را در کام خود فرو میبرد . دیگر از عوامل ترس ، عامل خود انسانست که میتواند همنوعان خود را بوسیله جنگ تلف کند . عامل سوم که ارتباط زیادى با مذهب دارد ، شهوات شدید او هستند که میتوانند به انسان صدماتى وارد کنند و آنها در لحظات آرامش زندگى از آنچه از دست داده اند ، پشیمان میشوند و مذهب موجب میشود که تعدیلى در ترس و وحشت آنها به عمل آید »

1 . پاسخ این مطالب که راسل ابراز میدارد در کتاب « توضیح و بررسى مصاحبه برتراندراسل وایت » داده شده است . با اینحال مسائلى را در این مبحث مطرح و جملاتى را از همان کتاب نقل مى کنیم :

آقاى راسل در پدیده مذهب نتوانسته است ، یا بجهت حساسیتى که به مذهب دارد ، نخواسته است ، علت و فایده را از یکدیگر تفکیک کند . همه آنچه را که در بالا بعنوان علت و انگیزه گرایش به مذهب ذکر کرده است ، فایده مذهب است ، نه علت و انگیزه آن . بدین معنى که انسان معتقد به مذهب میتواند ناملائمات و شکنجه هاى زندگى را که بدون اختیار به او هجوم میآورند ، به مشیت الهى که در نظم جهان هستى جلوه گر است ، نسبت داده و آنها را تحمل نماید ، ولى علت و انگیزه گرایش به مذهب مسائل دیگرى است ، از قبیل :

1 . احساس عظمت در دستگاه هستى و اینکه این دستگاه بزرگ نمیتواند خودبخود بوجود بیاید و هیچ تفسیر و توجیهى را جز وابستگى به موجود برین نمى پذیرد .

2 . احساس تکلیف خود شگفت انگیزترین احساسى است که نمیتواند به طبیعت سودجوى آدمى مستند باشد ، در صورتیکه همه رشدیافتگان « حیات معقول »

--------------------------------------------------------------------------------

1 . توضیح و بررسى مصاحبه برتراندراسل وایت ص 157 . و

158 .

[ 166 ] این احساس با عظمت و با شکوه را بدون انگیزه سود و زیان در درون خود در مى یابند . این همان راهى است که متفکران زیادى مانند کانت را وادار به اعتقاد به خداوند مینماید .

3 . دریافت مفهوم کمال در عالى ترین حد که مبناى فیلسوفان برجسته اى مانند انسلم و دکادت و از شرقى ها مولانا جلال الدین و محقق مرحوم شیخ محمد حسین اصفهانى معروف به کمپانى بوده است .

4 . نظم شگفت انگیز هستى که منشاء بروز قوانین در مغزهاى خوانندگان این کتاب بزرگ میباشد .

5 . فطرت پاک از آلودگیها و کثافت هاى تاریک کننده ، نه این فطرت که در گرد و غبار اصطلاحات فلسفى پوشیده میشود ، آشکارترین و نیرومندترین عامل گرایش به تکامل مذهبى است که در فلسفه هائى که براى شطرنج بازیهاى ذهنى بوجود میآیند ، قاچاق تلقى میشود ، در حالیکه فطرت یا وجدان پاک در همه کتاب ها و آثار ادبى سازنده از ایلیادهاى هومر گرفته تا رسالة الطیر و حى بن یقظان و سلامان و ابسال تا بینوایان ویکتور هوگو و جنگ و صلح تولستوى و مثنوى مولانا جلال الدین و صدها اثر انسانى سازنده که اطلاعات بسیار عالى از اعماق درون آدمى میدهند ، اساسى ترین نقش را بعهده گرفته است .

بطور قطع میتوان گفت : اگر از همه آثار بزرگ انسانى فطرت و وجدان را حذف کنیم ، یک جمله براى خواندن در آن کتابها و آثار باقى نمیماند ، مگر چیزهائى که به ضرورت حس و عقل براى همگان روشن است و توضیح و تفسیر آنها در کتابهائى که مخصوص بخود آنها است ، مورد تحقیق و بررسى قرار میگیرند .

6 . این سئوال را که چرا ابن ملجم مرادى بد است و على بن ابیطالب ( ع ) خوبست ؟ با هیچ منطق و مغالطه و شوخى نمیتوان پاسخ داد ، مگر اینکه بگوئیم : حق و حقیقتى ثابت و مستند به خدا وجود دارد که على بن ابیطالب ( ع ) [ 167 ] طرفدار آنست و ابن ملجم از آن حق و حقیقت منحرف است . پس اینکه راسل و امثال او چه پیش از او و چه بعد از او ، میگویند : خداجوئى و گرایش به مذهب معلول ترس و ناتوانى و بدبختى است ، با نظر به خود واقعیت مذهب نبوده ، بلکه با نظر به عوارض یا فواید آن میباشد .

7 . این عبارت آناتول فرانس را دقت فرمائید : « قدرت و نیکوکارى ادیان است که به آدمى علت وجود و عواقب کار را تعلیم میدهد ، وقتى که ما اصول عقاید فلسفى الهى را طرد نمائیم ، چنانکه تقریباً ما همه در این عصر علم و آزادى فکر ، چنین میکنیم ، وسیلة دیگرى باقى نمیماند که بدانیم چرا بدنیا آمده ایم و بچه کار بدین جهان قدم گذاشته ایم . »

1 . ملاحظه میشود که خود این سئوال که « چرا باین دنیا آمده ایم و بچه کار بدین جهان قدم گذاشته ایم ؟ » هیچ پاسخى جز اعتقاد بیک حکمت عالى که از حکیم مطلق در این جهان بوجود آمده است ، ندارد .

۰۹۷۷

در آنهنگام که آدمى در خوشى ها و لذایذ غوطه ور است ، توجهى به عظمت تعهد و تکلیف و وابستگى به خدا و محاسبه اعمالى که انجام میدهد ، ندارد . گوئى در موقع اشتغال سطوح روان آدمى با خوشى ها و لذایذ ، تفکر و تعقل از کار میفتد و گمان میبرد آنچه که « باید بشود » همان است که وى در آن غوطه ور است . ولى در آن هنگام که روزگار درد و ناخوشى میرسد ، مضطرب و مشوش میگردد و رو به خدا میبرد و خود را به تعهد و تکلیف وابسته مى بیند . این پدیده احمقانه باعث شده است که بعضى از متفکران گفته اند که :