۰۹۷۸

وقتى که از راسل مى پرسند : « علت اینکه در طى قرون ، بشر آنچنانکه پیدا است ، خواستار مذهب بوده است ، چیست ؟ » چنین پاسخ میدهد « من اصولا فکر میکنم که علت این خواستارى ترس بوده است ، چون بشر خود [ 165 ] را تا حدى ناتوان مى بیند و سه عامل است که موجبات ترس او را فراهم میآورد : یکى طبیعت است که بوسیله صاعقه به او ضربه میزند یا بوسیله زلزله او را در کام خود فرو میبرد . دیگر از عوامل ترس ، عامل خود انسانست که میتواند همنوعان خود را بوسیله جنگ تلف کند . عامل سوم که ارتباط زیادى با مذهب دارد ، شهوات شدید او هستند که میتوانند به انسان صدماتى وارد کنند و آنها در لحظات آرامش زندگى از آنچه از دست داده اند ، پشیمان میشوند و مذهب موجب میشود که تعدیلى در ترس و وحشت آنها به عمل آید »

1 . پاسخ این مطالب که راسل ابراز میدارد در کتاب « توضیح و بررسى مصاحبه برتراندراسل وایت » داده شده است . با اینحال مسائلى را در این مبحث مطرح و جملاتى را از همان کتاب نقل مى کنیم :

آقاى راسل در پدیده مذهب نتوانسته است ، یا بجهت حساسیتى که به مذهب دارد ، نخواسته است ، علت و فایده را از یکدیگر تفکیک کند . همه آنچه را که در بالا بعنوان علت و انگیزه گرایش به مذهب ذکر کرده است ، فایده مذهب است ، نه علت و انگیزه آن . بدین معنى که انسان معتقد به مذهب میتواند ناملائمات و شکنجه هاى زندگى را که بدون اختیار به او هجوم میآورند ، به مشیت الهى که در نظم جهان هستى جلوه گر است ، نسبت داده و آنها را تحمل نماید ، ولى علت و انگیزه گرایش به مذهب مسائل دیگرى است ، از قبیل :

1 . احساس عظمت در دستگاه هستى و اینکه این دستگاه بزرگ نمیتواند خودبخود بوجود بیاید و هیچ تفسیر و توجیهى را جز وابستگى به موجود برین نمى پذیرد .

2 . احساس تکلیف خود شگفت انگیزترین احساسى است که نمیتواند به طبیعت سودجوى آدمى مستند باشد ، در صورتیکه همه رشدیافتگان « حیات معقول »

--------------------------------------------------------------------------------

1 . توضیح و بررسى مصاحبه برتراندراسل وایت ص 157 . و

158 .

[ 166 ] این احساس با عظمت و با شکوه را بدون انگیزه سود و زیان در درون خود در مى یابند . این همان راهى است که متفکران زیادى مانند کانت را وادار به اعتقاد به خداوند مینماید .

3 . دریافت مفهوم کمال در عالى ترین حد که مبناى فیلسوفان برجسته اى مانند انسلم و دکادت و از شرقى ها مولانا جلال الدین و محقق مرحوم شیخ محمد حسین اصفهانى معروف به کمپانى بوده است .

4 . نظم شگفت انگیز هستى که منشاء بروز قوانین در مغزهاى خوانندگان این کتاب بزرگ میباشد .

5 . فطرت پاک از آلودگیها و کثافت هاى تاریک کننده ، نه این فطرت که در گرد و غبار اصطلاحات فلسفى پوشیده میشود ، آشکارترین و نیرومندترین عامل گرایش به تکامل مذهبى است که در فلسفه هائى که براى شطرنج بازیهاى ذهنى بوجود میآیند ، قاچاق تلقى میشود ، در حالیکه فطرت یا وجدان پاک در همه کتاب ها و آثار ادبى سازنده از ایلیادهاى هومر گرفته تا رسالة الطیر و حى بن یقظان و سلامان و ابسال تا بینوایان ویکتور هوگو و جنگ و صلح تولستوى و مثنوى مولانا جلال الدین و صدها اثر انسانى سازنده که اطلاعات بسیار عالى از اعماق درون آدمى میدهند ، اساسى ترین نقش را بعهده گرفته است .

بطور قطع میتوان گفت : اگر از همه آثار بزرگ انسانى فطرت و وجدان را حذف کنیم ، یک جمله براى خواندن در آن کتابها و آثار باقى نمیماند ، مگر چیزهائى که به ضرورت حس و عقل براى همگان روشن است و توضیح و تفسیر آنها در کتابهائى که مخصوص بخود آنها است ، مورد تحقیق و بررسى قرار میگیرند .

6 . این سئوال را که چرا ابن ملجم مرادى بد است و على بن ابیطالب ( ع ) خوبست ؟ با هیچ منطق و مغالطه و شوخى نمیتوان پاسخ داد ، مگر اینکه بگوئیم : حق و حقیقتى ثابت و مستند به خدا وجود دارد که على بن ابیطالب ( ع ) [ 167 ] طرفدار آنست و ابن ملجم از آن حق و حقیقت منحرف است . پس اینکه راسل و امثال او چه پیش از او و چه بعد از او ، میگویند : خداجوئى و گرایش به مذهب معلول ترس و ناتوانى و بدبختى است ، با نظر به خود واقعیت مذهب نبوده ، بلکه با نظر به عوارض یا فواید آن میباشد .

7 . این عبارت آناتول فرانس را دقت فرمائید : « قدرت و نیکوکارى ادیان است که به آدمى علت وجود و عواقب کار را تعلیم میدهد ، وقتى که ما اصول عقاید فلسفى الهى را طرد نمائیم ، چنانکه تقریباً ما همه در این عصر علم و آزادى فکر ، چنین میکنیم ، وسیلة دیگرى باقى نمیماند که بدانیم چرا بدنیا آمده ایم و بچه کار بدین جهان قدم گذاشته ایم . »

1 . ملاحظه میشود که خود این سئوال که « چرا باین دنیا آمده ایم و بچه کار بدین جهان قدم گذاشته ایم ؟ » هیچ پاسخى جز اعتقاد بیک حکمت عالى که از حکیم مطلق در این جهان بوجود آمده است ، ندارد .