۰۴۹۲

این خطبه را بنا به گفته بعضى از شارحین نهج البلاغه ، پس از خلافت ابى بکر ایراد فرموده است داستان این خطبه چنین بوده است که هنگامى که در سقیفه بنى ساعده براى ابو بکر بیعت گرفته شد ، ابو سفیان بن حرب فرصتى پیدا کرد که براى بر پا کردن جنگ و پیکار در میان مسلمانان اقدام کند تا آنان به کشتار یکدیگر برخیزند و با این غائله و پیکار دین اسلام از بین برود . لذا به نزد عباس بن عبد المطلب رفت و گفت :

این گروه ( عده اى که به ابو بکر بیعت کردند ) ، امر زمامدارى را از بنى هاشم سلب و در بنى تیم قرار دادند و فردا این تندخوى بنى عدى ( عمر بن الخطاب ) بر ما حکومت خواهد کرد .

[ 106 ]

برخیز با هم به نزد على ( ع ) برویم و براى زمامدارى با او بیعت کنیم و تو عموى پیغمبرى و من هم مردى هستم که سخنم در قبیله قریش مورد قبول است . و اگر بخواهند ما را از زمامدارى کنار بزنند ، با آنان به کشتار مى پردازیم .

آنگاه هر دو نزد امیر المؤمنین علیه السلام آمدند .

ابو سفیان گفت :

یا ابا الحسن ، از این امر زمامدارى غفلت مکن ، کى بوده است که ما به قبیله تیم پست تسلیم گشته بودیم ؟

وضع روحى و نیت ابو سفیان روشن بود که این سخنان را براى حمایت از دین نمى گوید ، بلکه مقصودش براه انداختن فساد میان مسلمانان است که آنرا در اعماق دلش پنهان ساخته بود

1 . بنابر این ، جمله مورد تفسیر را مى توانیم از دو جهت تحلیل کنیم :

یکم با نظر به داستان مزبور .

دوم با نظر به آن قانون کلى که جمله مورد تفسیر در بردارد .

یکم با نظر به داستان مزبور و جریان شگفت انگیز سقیفه بنى ساعده نتیجه اى که بدست مى آید ، اینست که اصحاب سقیفه با کوشش فراوانى توانسته بودند در کمترین مدتى مسئله زمامدارى ابو بکر را بر عده اى بقبولانند و سپس براى تثبیت این امر ، بنا به نقل ابن ابى الحدید از براء بن عازب ، « ابو بکر و عمر و ابو عبیده » از سقیفه به راه افتاده بهر کسى که مى رسیدند دست او را گرفته براى بیعت به دست ابى بکر مى کشیدند ، بخواهد یا نخواهد من بحکم عقل این گونه بیعت گیرى را منکر گشتم »

2 . مردم بدین ترتیب احساس کردند که خلیفه و زمامدار براى عموم معین شده است .

امیر المؤمنین علیه السلام را چنانکه در خطبه هاى آینده خواهیم دید ، در اقلیت

( 1 ) شرح نهج البلاغه خویى ج 3 ص 137 و مضمون در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید ج 1 ص

219 . ( 2 ) مأخذ مزبور ص 219 و

221 . [ 107 ]

ظاهرى قرار دادند [ 1 ] ، بطورى که اگر آنحضرت با این اقلیت دست به پیکار مى زد ، باضافه اینکه کشتار زیادى در حساس ترین موقعیت اسلام ( روزهاى وفات پیامبر ) براه مى افتاد ، ساده لوحان که اکثریت چشمگیر را تشکیل مى دادند با راهنمایى زیرکان جامعه ابتدایى اسلام را با این گمان پلید که « على ریاست مى خواهد » تیره و تار نموده اغتشاشات و جنگ و پیکارهاى جاهلیت را تجدید مى کردند .

امیر المؤمنین ( ع ) از این آشوب و ارتداد سخت بیمناک بود ، لذا چنانکه در مواردى متعدد از نهج البلاغه مى بینیم ، آن حضرت دست از پیکار مى کشد و در مقام رهبر گروه محافظ اسلام انجام وظیفه مى نماید .

بنابر این ، سکوت امیر المؤمنین ( ع ) در چنان موقعیتى روى همان اصل بوده که در جمله « حرکت براى پرواز بسوى مقصد ، نیاز به بال و پر دارد » ابراز فرموده است . دوم تفسیر اصل کلى مزبور :